De democratische rechtsstaat functioneert weliswaar, maar staat onder druk, zowel intern als extern door geopolitieke bedreigingen, constateert de Raad van State in de algemene beschouwing bij het jaarverslag. “Ons land ziet zich geconfronteerd met grote maatschappelijke opgaven. De overheid loopt al langere tijd op haar tandvlees, wordt overvraagd en maakt mede daardoor fouten. Disfunctioneren van de rechtsstaat ligt op de loer als de kwetsbare vertrouwensrelaties tussen overheid en burger en tussen burgers onderling niet verbeteren.” En daarom zijn onderhoud en versterking van de dijken van de rechtsstaat hard nodig.
Toegang tot de rechter
Voor dat onderhoud gelden volgens de Raad van State belangrijke voorwaarden, zoals het bestaan van stabiele instituties die onder alle omstandigheden goed functioneren. Deze instituties moeten toegankelijk voor burgers, en ook voor minder draagkrachtige burgers moet de toegang tot de rechter verzekerd zijn. “Op de kwaliteit van de rechtsstatelijke instituties mag niet worden beknibbeld”, aldus de Raad. “Dat betekent dat financiële voorzieningen voor een goed functionerende rechtsstaat voorafgaan aan reguliere afwegingen binnen de rijksbegroting.”
Aanbevelingen
De Raad van State komt met drie aanbevelingen voor het onderhoud, versterking en waar nodig vernieuwing. ‘Doorontwikkelen’ van de rechtsstaat kan plaatsvinden op het gebied van digitale technologieën, in de maatschappelijke functie van de Grondwet en in een sterkere rechtsstatelijke cultuur.
Digitale technologieën
Zo vindt de Raad regulering en toezicht op AI en andere digitale technologieën wenselijk. Burgers moeten kennis kunnen nemen van de gegevens die de overheid over hen heeft; ze moeten deze kunnen corrigeren en onnodige gegevens uit overheidssystemen kunnen laten verwijderen. Ook is recht op informatie aan te bevelen: in een besluit moet staan of bij totstandkoming daarvan gebruik is gemaakt van een algoritme. Verder zou het goed zijn om in de Algemene wet bestuursrecht bepalingen op te nemen over algoritmische besluitvorming.
Grondrechten
De tweede aanbeveling betreft de Grondwet. De Raad van State vindt dat de maatschappelijke functie van de Grondwet aandacht verdient en adviseert daarom een verkenning naar het functioneren van grondrechten “in een tijdperk van digitale ontwikkelingen en grote veranderingen op onder meer het gebied van klimaat”. Verder moet het parlement meer oog hebben voor de constitutionele aspecten van wet- en regelgeving.
Burgerschapsonderwijs
Als laatste aanbeveling gaat over het zorgen voor een sterke rechtsstatelijke cultuur. Regering en parlement zouden daaraan in de ogen van de Raad van State nadrukkelijk prioriteit moeten geven. Een politiek debat over de constitutionele en rechtsstatelijke aspecten van wetsvoorstellen kan daaraan bijdragen. Naast een zorgvuldige omgang, respect en begrip voor de rechtsstaat van institutionele spelers, zijn ook structurele aandacht en kennis in publieke sectoren én bij burgers van belang. Een voorbeeld daarvan is goed burgerschapsonderwijs, dat kan volgens de Raad van State toekomstige generaties leren de rechtsstaat te begrijpen en te waarderen.
