Een van mijn eerste kennismakingen met de rechterlijke macht was een literaire. Ik moet een jaar of veertien zijn geweest toen ik een boek over rechter Tie in handen kreeg en snel verslond.
Rechter Tie was een herschepping van de sinoloog en diplomaat Robert van Gulik, gebaseerd op de legendarische Chinese ambtenaar Di Renjie uit de Tang-dynastie (7e eeuw). Guliks verhalen over rechter Tie waren goed doortimmerde whodunits (de enige die ik heb kunnen pruimen). De plots ben ik vergeten, maar de indrukwekkende combinatie van almacht en vlijmscherp verstand van rechter Tie staat mij nog goed bij: door zuiver logisch redeneren loste deze erudiete en machtige mandarijn de schijnbaar meest ingewikkelde zaken op.
Later ben ik het boek kwijtgeraakt maar heb ik, tijdens mijn rechtenstudie en daarna, vaak aan rechter Tie moeten terugdenken. Rechter Tie bleek, achteraf bezien, alles in zich te verenigen wat de rechtsstaat verafschuwt. En dan heb ik het niet over de verfijnde doodstraffen en martelmethodieken die in zijn verhalen worden beschreven. Nee, het punt is dat rechter Tie opspoorder, onderzoeker, aanklager en rechter in één was. En dat in een ‘proces’ waaraan geen advocaat te pas kwam. ‘Fouter’ kon het niet.
Toch blijft de idee van een rechter Tie, zoals wel vaker met ‘foute’ ideeën het geval is, ook iets bekoorlijks hebben. Die bekoorlijkheid ligt hierin dat rechter Tie zelf een ideale magistraat lijkt. Zo zou eigenlijk iedere magistraat moeten zijn: kritisch, onafhankelijk, eigengereid en met een onfeilbaar oordeelsvermogen. De denkfout is natuurlijk dat niet de ambtenaar ideaal is, maar de voorgestelde mens Tie. Die ideale Tie-mens maakt zijn ambt ogenschijnlijk ideaal.
President Sarkozy heeft aangekondigd dat hij van de juge d’instruction af wil. Deze Napoleontische onderzoeksrechter heeft vooral in landen als België, Frankrijk en Spanje nog vergaande bevoegdheden. Onderzoeksrechters als Eva Joly en Baltasar Garzón (en vroeger ook in Italië, Falcone die zijn heldenstatus met de dood moest bekopen) zijn bekend geworden dank zij hun vermaarde en tegendraadse onderzoeken. Er zijn dan ook voorbeelden van hoe goed en doortastend, als een ware rechter Tie, sommige dergelijke onderzoeksrechters de onderste steen boven kunnen krijgen. Maar er zijn ook uitwassen bekend van ontaarde tirannieke despootjes. Belangrijkste verschil met de echte rechter Tie is dat het eindoordeel nu in heel Europa aan een andere rechter voorbehouden moet zijn. De onderzoeksrechter leidt, maar bereidt het dossier slechts voor.
Sarkozy wil naar een model met een lijdelijke rechter-commissaris in plaats van de actief onderzoekende rechter. De onafhankelijkheid van de staande magistratuur is daarom een heet hangijzer geworden in de Franse discussie. Ook in Nederland, waar dat RC-model al bestaat, blijft die onafhankelijkheid van het Openbaar Ministerie een heikel punt. Uiteindelijk wordt wel of niet vervolgen in Nederland bepaald door van bovenaf opgelegd beleid (lees: politiek) en niet door de wet. Velen in Nederland doen alsof dat de gewoonste zaak ter wereld is, maar dat is het natuurlijk niet. Laten we daarom de Franse discussie goed volgen en zien of ook bij ons de Tie-mensen iets meer de ruimte kunnen krijgen.
Dr. mr. C.B. Schutte is advocaat bij Schutte Heide-Jørgensen advocaten te Amsterdam.
