De rechterlijke macht zit in een spagaat. Enerzijds is er het streven naar transparantie. Anderzijds blijkt dat er krachten in de samenleving zijn die niet geïnteresseerd zijn in inhoud en de essentie van bepaalde rechtsvragen. Die trend naar steeds meer aandacht voor randverschijnselen heeft negatieve gevolgen voor de autoriteit en geloofwaardigheid van de rechtspraak. Dat zegt Leny de Groot-van Leeuwen, hoogleraar rechtspleging aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
Volgens De Groot-van Leeuwen is er een middelgrote groep in de samenleving die vindt dat de rechterlijke macht in een dip zit. Dat zijn vooral mensen die geen heel uitgebreide en vooropgezette mening hebben en zich voornamelijk door de pers laten leiden. De hoogleraar gelooft niet dat ook rechters in het mediacircus zullen meegaan. Zij denkt wel dat de mediadruk het rechters moeilijk maakt, omdat er aan de ene kant vraag is naar openheid en aan de andere kant kennelijk veel belang is om die openheid niet te concentreren op de essentie van de zaak. Als in een zaak alleen nog maar aandacht is voor afleidende kwesties dan heeft dit negatieve gevolgen voor de autoriteit en geloofwaardigheid van de rechtspraak.
Met name de laatste maanden zijn er ontwikkelingen gaande die in toenemende mate het imago van de rechtspraak negatief beïnvloeden. Steeds meer krijgt de rechtspraak te maken met invloeden van buitenaf, ook vanuit politieke hoek. En vooral publiciteitsgevoelige zaken zoals het proces Wilders en de Chipsholzak met het gebeuren rondom ex-rechter Hans Westenberg en oud NMa topman Pieter Kalbfleisch dragen niet in positieve zin bij aan het beeld van de rechtspraak.
De Groot-van Leeuwen betreurt het dat de vele aandacht voor deze zaken afleidt van waar het daadwerkelijk om gaat. “Ik kan me niet aan het idee onttrekken dat het in de bedoeling ligt van sommigen om de essentie van een zaak niet aan de orde te stellen en op allerlei andere zaken de accenten te leggen. Of dat nou de media, politici of raadslieden zijn. Iedereen schijnt vooral aan die aspecten aandacht te willen schenken en die ook uitgebreid aan de orde te stellen. Zolang het maar niet gaat om de kern van de zaak en in het geval van Wilders is dat het toetsen van zijn uitspraken aan de regels. Men lijkt zich vooral te laten meeslepen in een spel van wie er het slimst is. En dat is jammer, want dat is niet wat voor ons allen van belang is.”
Het feit dat steeds vaker procesbetrokkenen zich vertonen in tv-programma’s als Pauw & Witteman en soms daar zelfs de discussies inhoudelijk proberen voort te zetten, draagt ook niet bij aan een goede beeldvorming. “Dit kan nadelig zijn voor het beeld van een proces en daarmee ook van de rechtspraak in het algemeen”, aldus De Groot-Van Leeuwen.
Gedragscodes
Door incidenten loopt het vertrouwen in de rechtspraak dus een deuk op volgens De Groot-van Leeuwen. “Maar na een aantal maanden herstelt dat gelukkig weer vanzelf.” Zij vervolgt: “Door incidenten en wrakingverzoeken worden rechters zich wel bewuster van hun gedrag en dat houdt hen ook alert. Dat is een onbedoeld goed effect. Maar we moeten natuurlijk niet te veel van die ernstige zaken hebben.” De Groot-van Leeuwen wijst erop dat het van belang is om de gedragscodes ‘levend’ te houden onder de rechters. “Presidenten, leidinggevenden en opleiders van alle rechtbanken en hoven moeten daarop toezien.” De verinnerlijking van deze gedragsregels levert naar het schijnt vooral bij oudere rechters problemen op. “Die codes zijn iets van de laatste jaren. Het is moeilijk om dat ‘levend’ te houden onder de meer ervaren rechters.”
Transparantie
De rechtspraak is al enige tijd bezig de deuren steeds verder open te zetten om zo transparant mogelijk te zijn. Volgens De Groot-van Leeuwen is dit noodzakelijk om te benadrukken wat het belang is van goede rechtspraak. “In Nederland vinden we goede rechtspraak heel belangrijk. Dan moet je daar ook wat van laten zien en uitleggen waarom dingen gaan zoals ze gaan. Maar we moeten ook paal en perk stellen aan die transparantie. We willen niet dat de rechtspraak ontzettend veel tijd en geld besteedt aan publiciteitsacties en we willen ook niet dat ze zich bezighouden met het eindeloos motiveren van hun uitspraken naar buiten toe. Bij het openzetten van de deuren moet het altijd gaan om de essentie van het werk. Er moet van te voren goed worden nagedacht over wat zinvol is en wat niet.”
Zwartepieten
De Groot vindt dat ook de politiek terughoudend moet zijn als het gaat om uitspraken over de rechterlijke macht. “Door de tijd heen zie je dat er politici zijn die wat verder gaan dan wat mijn voorkeur heeft. Ik herinner me nog dat de toenmalige premier Lubbers uitgebreid inging op bepaalde straffen die hij te licht vond. Dat onderwerp komt van tijd tot tijd weer naar boven.”
De hoogleraar maakt zich echter (nog) geen zorgen over de rechtsstaat. “Die komt pas in gevaar als de twee machten vechtend over straat gaan. Zo’n openbare ruzie zou het aanzien van zowel de politiek als de rechterlijke macht geen goed doen.” Toch wordt er zo nu en dan al een zwartepietenspel gespeeld. “Uit cijfers blijkt dat het vertrouwen in de rechterlijke macht hoger is dan in de politiek, sommige politici lijken er belang bij te hebben om de zwartepiet richting de rechterlijke macht te schuiven.”
