Door de verwaarlozing is de belofte gebroken van een rechtsstaat waarin burgers door en tegen de overheid beschermd zijn, invloed hebben op de overheidsmacht en ondersteuning krijgen als dat nodig is. In het rapport De gebroken belofte van de rechtsstaat komt de commissie met tien verbetervoorstellen. Deze voorstellen, mede gebaseerd op gesprekken met burgers, zijn gericht aan het parlement, de regering, de Rechtspraak en overheidsorganisaties met burgercontact. Commissievoorzitter Henk Kummeling: “De overheid moet beseffen dat de rechtsstaat een politiek werkwoord is. Toon commitment in een actieve rechtsstaatagenda en maak tempo met het herstel van het vertrouwen tussen burger en overheid.”
Gebrek aan waardering
Een van de oorzaken van de verwaarlozing van de rechtsstaat is volgens de commissie het gebrek aan waardering van de rechtsstaat bij de overheid. De rechtsstaat moet weer leidend worden in het handelen van politici, bestuurders en medewerkers bij de overheid. Parlement en regering moeten de principes van de rechtsstaat uitdragen en elkaar daarop aanspreken. Ook wordt geadviseerd om een planbureau voor de rechtsstaat in te stellen: een onafhankelijk instituut dat onderzoek doet naar de staat de van rechtsstaat en dat ontwikkelingen in Nederland analyseert vanuit een rechtsstatelijke blik.
Wetten eenvoudiger
Om het vertrouwen van burgers te herwinnen moet het stelsel van beleid, wetten en uitvoering eenvoudiger en toegankelijker worden gemaakt en worden afgestemd op de vaardigheden van burgers.
Grove tekorten
Ook vindt de commissie dat flink moet worden geïnvesteerd in de verbetering van rechtsbescherming. Door “grove tekorten in het stelsel van rechtshulp” komt de toegang tot het recht voor burgers ernstig in de knel; zo loopt het aantal sociaal advocaten al jaren terug (zoals ook afgelopen week weer bleek), terwijl het werk alleen maar toeneemt. Om de toegankelijkheid tot het recht te herstellen wordt dan ook een “forse verhoging” van de vergoedingen voor sociaal advocaten geadviseerd. Daarnaast moeten rechtswinkels en andere vormen van kleinschalige informele rechtshulp subsidie krijgen en moet het griffierecht omlaag.
Anderhalf miljard
Voor het uitwerken van deze en andere verbetervoorstellen (zo wordt gepleit voor afschaffing van het toetsingsverbod en bredere toetsing aan rechtsbeginselen door de bestuursrechter) is samenwerking tussen parlement, regering en rechtsprekende macht nodig. De commissie vindt dat zij een gezamenlijke rechtsstaatagenda moeten opstellen. Ook de Hoge colleges van staat, de Raad van State, de Algemene Rekenkamer en de Nationale ombudsman spelen in deze dialoog een belangrijke rol. Volgens de commissie moet het nieuwe kabinet voor de verbetervoorstellen zo’n 1,5 miljard euro uittrekken.
Commissie
De Staatscommissie rechtsstaat is sinds 1 februari 2023 actief. Naast voorzitter Kummeling (hoogleraar vergelijkend constitutioneel recht en rector magnificus Universiteit Utrecht) maakten onder anderen advocaat Eva González Perez, oud-vicepresident van de Hoge Raad Ernst Numann, docent/onderzoeker staats- en bestuursrecht Fatma Çapkurt en hoogleraar rechtssociologie Marc Hertogh deel uit van de commissie.
