Zo langzamerhand overtreft het aantal stukjes over het vluchtelingenprobleem het aantal mensen dat alhier uit het Midden-Oosten en elders min of meer heelhuids is aangekomen. De standpunten zijn dan ook bekend. Gastvrijheid wordt bepleit op humanitaire gronden, sluiting van de grenzen – voor zover mogelijk – zou nodig zijn omdat al die mensen hier niet horen.
De tragiek van dit debat is dat beide partijen gelijk hebben. Mensen die gevaar voor leven, lijf en leden ontvluchten hebben recht op veilige opvang, waar dan ook. Als dit recht niet wordt erkend is de hele idee van mensenrechten niets waard. Mensenrechten zijn immers rechten die iedereen heeft, als mens. Zonder begin van veiligheid kan geen enkel mensenrecht worden genoten. Dit is dan ook de onbetwistbare kern van het humanitaire standpunt.
Voor wie zelfs die elementaire mensenrechten ontkent kan hetzelfde punt ook anders worden uitgelegd. “Wat wilt u dat ik doe als u voor mijn ogen wordt aangereden?” Zelfs de ergste vreemdelingenhater zal antwoorden: “Ik zou hopen dat u mij hielp.”& “Waarom?” “Je laat een hulpeloos mens toch niet zomaar op straat liggen?” “Nee, maar dat geldt natuurlijk niet alleen voor u.”
Zelfs mensen als Wilders moeten intelligent genoeg zijn om deze elementaire redenering te volgen. Je kunt niet zeggen: anderen moeten mij helpen als het er op aankomt, maar ik hoef anderen in nood niet te helpen. Tenzij die anderen als zodanig minder waard zijn natuurlijk. Dergelijke discriminatie zo niet regelrecht racisme klinkt door in verzet tegen vluchtelingen: “die mensen deugen niet.” Wat dan wél deugt aan “Nederlanders” als Wilders cum suibus wordt intussen niet duidelijk.
Intussen betekent gelijkwaardigheid van mensen als mensen als norm natuurlijk niet dat alle mensen feitelijk elkaars gelijken zijn. Onontwarbare weefsels van natuur en cultuur hebben zich in het Midden-Oosten anders ontwikkeld dan in West-Europa. Gedwongen verplaatsing van mensen kan die weefsels niet heel laten.
Dat heeft niet alleen te maken met verplaatsing in de ruimte, maar ook met verplaatsing in de tijd. Wilfred Thesiger reisde eind jaren 40 van de vorige eeuw dwars door een Saoedi-Arabië waarin nog geen westerling ooit was geweest. In Arabian sands beschreef hij voormiddeleeuws nomadische woestijnculturen, bevolkt door mensen die van Westerse “verworvenheden” niet het flauwste idee hadden.
Binnen enkele tientallen jaren werd het hele Midden-Oosten door een reusachtige tijdversneller gehaald. Tot echte vooruitgang leidde dat niet altijd. Beschavingsprocessen – of wat daarvoor moet doorgaan – waarover Westerlingen duizenden jaren hebben gedaan moesten in het Midden-Oosten en elders binnen enkele jaren worden volbracht. Dat kon natuurlijk niet goed aflopen. De prijs van culturele assimilatie valt niet altijd mee. Nogmaals: dit is geen waardeoordeel over culturen, het is een vaststelling over het lot van mensen.
Zo beschouwd heeft het geen zin om mensen nog verder te ontwortelen, uit eigen tijden en ruimten. Emigratie uit eigen werelden, hoe schijnbaar universeel ook in tijden van schier onbeperkte mobiliteit en communicatie, leidt nu eenmaal tot vervreemding en eenzaamheid. Wie Douwe Draaisma’s De heimweefabriek heeft gelezen zal vluchtelingenstromen alleen al daarom liever zien opdrogen.
Dit is het gelijk van hen die de grenzen willen sluiten – al is het een gelijk op gronden die zij zelf niet kunnen volgen. Hoe verhoudt dit gelijk zich tot de gelijkwaardigheid van alle mensen als mensen? Juist die gelijkwaardigheid pleit toch voor gastvrije opvang voor alle mensen in nood?
De oplossing van het dilemma lijkt helder: schep ter plaatse veilige omstandigheden. Dat is natuurlijk een droom. Sterker nog: een deel van de misdadige chaos in het Midden-Oosten is een gevolg van Westers ingrijpen, van eeuwen terug tot de dag van vandaag. Moet het Westen er niet beter een tijdje weg blijven? Datzelfde Westen heeft allerlei plaatselijke dictators uit de weg geruimd, maar vergat dat Hobbes al duidelijk maakte dat anarchie dodelijker is dan orde, hoe hardvochtig die ook kan zijn.
Zolang het niet lukt om in het Midden-Oosten vrede en veiligheid te stichten, zullen vluchtelingen blijven komen. In die tussentijd moet Europa alles doen om doden en gewonden te voorkomen. Halfhartig ingrijpen ter plaatse lijkt daartoe niet het meest geraden middel. Wél kan ontmoediging van emigratie leiden tot minder doden en gewonden onderweg. Weegt dat op tegen het levensgevaar en ander leed van de mensen die dan moeten blijven waar zij zijn?
Hoe dan ook moet meer worden gedaan voor vluchtelingen die hier al zijn. Wie hier is moet meedoen en daartoe de mogelijkheden krijgen, desnoods onder dwang. Zo zijn nog niet alle vluchtelingen zijn overtuigd van de gelijkwaardigheid van alle mensen, ongeacht ras, geloof, sexuele voorkeuren of wat dan ook. Maak hen duidelijk waar de grenzen liggen als zij elkaar en anderen proberen te discrimineren. Laat hen de taal leren en nog veel meer, en zet ze aan het werk. Er is nog genoeg te doen.
Maak van vluchtelingen geen voorbijgangers, hoe goed het ook zou zijn als zij zouden kunnen terugkeren naar eigen land. Remigratie op enige schaal is voorlopig nu eenmaal niet meer dan een droom. Wie hier al is heeft dus geen keus. Iedereen moet meedoen, desnoods onder dwang.
Laat al die mensen die hier al zijn toch nog goed terechtkomen, thuis, van hoe ver in de ruimte en de tijd zij ook gekomen zijn.
