Vraag het deskundigen waar in het recht het christelijk denken aanwezig is, en je krijgt een keur aan antwoorden. Mensenrechten, arbeidsrecht, strafrecht, ondernemingsrecht, familierecht – overal vind je wel sporen van de christelijke levensovertuiging, maar hoe dat precies heeft doorgewerkt in wetgeving, is weer lastiger te zeggen. Daarover reflecteren de leden van de Christen Juristen Vereniging (CJV) nu al honderd jaar.
De CJV is voortgekomen uit een kritische studiekring die in 1920 door VU-hoogleraar burgerlijk, staats- en volkenrecht Anne Anema werd opgericht. Drie jaar later werd onder zijn voorzitterschap de Calvinistische Juristen Vereniging opgericht, die eind jaren ’90 werd omgedoopt tot Christen Juristen Vereniging. Binnen de CJV is vooral van belang, zegt de huidige voorzitter Teunis van Kooten: “Met elkaar nadenken over de normatieve vooronderstellingen die aan ons recht ten grondslag liggen. We kijken verder dan alleen het positieve recht. De Bijbel is voor ons geen spoorboekje dat één op één wordt doorvertaald.” De vereniging telt nu zo’n honderd leden, veel uit de wetenschap maar ook advocaten, ambtenaren en leden van de rechterlijke macht, en gepensioneerden juristen. “Maar we krijgen ook wel jonge aanwas.”
Mensenrechten
Dat het christelijke denken zijn sporen heeft nagelaten in het recht, zie je terug in de mensenrechten, zegt Wijnand Zondag. Hij was tussen 2003 en 2015 hoogleraar arbeidsrecht in Groningen en begon in 2011 een theologiestudie. In 2015 werd hij bevestigd als predikant, wat hij nu is in de Gereformeerde Gemeente Dordrecht. Sinds 2021 is hij daarnaast bijzonder hoogleraar Kerk, recht en samenleving aan de Theologische Universiteit Apeldoorn.
“Fundamentele beginselen die het meeste overeenstemmen met de Bijbelse tien geboden vind je in de mensenrechten. Thomas van Aquino zei al: dit is goddelijk recht, van een hogere orde. Deze beginselen zijn onvervreemdbaar en behoeven zware bescherming. De Bijbel was daarin z’n tijd ver vooruit. Het Bijbelse recht is overigens ook uitgewerkt in het privaat- en strafrecht. De bescherming van mensen, dieren en de natuur was belangrijk. Of neem het oorlogsrecht: de Bijbel wijst de tactiek van de verschroeide aarde af.”
Dat is ook te vinden in Zondags vroegere vakgebied, het arbeidsrecht. “De Bijbel plaatste de bescherming van arbeidskrachten voorop. Zorg goed voor je naasten, ook voor werknemers, en dat werd toen al vertaald in concrete regelgeving. Er was wel slavernij maar Israëlieten moesten goed voor hun slaven zorgen. Zij genoten dezelfde bescherming als gewone werknemers: op zondag hoefden zij niet te werken, na zeven jaar moest elke Israëlische slaaf de vrijheid terugkrijgen. En ze kregen loon. Dat alles vind je terug in het Oude en Nieuwe Testament.” In het huidig arbeidsrecht zijn dergelijke beginselen overigens niet altijd direct terug te voeren op de christelijke leer want ook het socialisme heeft een belangrijke stempel gedrukt (“en misschien wel een zwaardere”) op de bescherming van arbeiders, erkent Zondag.
Verruwing in het recht
Peter Ingwersen, advocaat/partner bij Pot Jonker Advocaten in Haarlem, volgde in 2002 Jan Peter Balkenende op als voorzitter, toen die minister-president werd. Ingwersen werd direct na zijn beëdiging als advocaat (begin jaren ’80) lid van de CJV. Zijn eerste kantoor Helmig & Ingwersen noemt hij een ‘calvinistisch kantoor, in de goede zin van het woord’. Het was de tijd van de verzuiling: de Calvinistische Juristen Vereniging, dagblad Trouw, de ARP, de Vrije Universiteit – alles hand in glove, zo noemt hij dat. In 1988 trad Ingwersen toe tot het bestuur.
Ingwersen – voorzitter tot 2014, en zelf weer opgevolgd door hoogleraar staats- en bestuursrecht (VU) Sjoerd Zijlstra – vindt de vraag naar de invloed van de vereniging op wetgeving en beleid ‘te pretentieus’. “Waar het om gaat is dat juristen gewetensvol hun vak uitoefenen. Dat kan z’n oorsprong vinden in een levensovertuiging, bij ons de christelijke. Dat benut je om gestalte te geven aan het recht.” Dat lukt niet altijd. “Neem het strafrecht. Belangrijke christelijke waarden zijn verzoening en vergeving, en die zie ik niet snel terug. Ik constateer een verruwing in de maatschappij maar ook in het recht. Net als in het oudtestamentische Midden-Oosten zoeken we steeds meer compensatie in de wraakgedachte. De dader moet zwaarder worden gestraft, dán pas lijken slachtoffers tevreden. In die zin verarmen we en worden we onbeschaafder. We laten belangrijke kenmerken die het christendom ons heeft geleerd steeds verder los. Dat betreur ik. Des te groter is de noodzaak om vanuit de noties die ik en de CJV vertegenwoordigen, ons te bezinnen op het recht.”
Reflecteren
Ook de huidige CJV-voorzitter, advocaat (Van Kooten Advocaten, Montfoort en Utrecht) en universitair docent Recht en religie (Vrije Universiteit) Teunis van Kooten vindt het ‘lastig’ om aan te geven op welke onderdelen van het recht de invloed van de christelijke leer het meest zichtbaar is. “Neem het preadvies uit 1932 van oud-premier Colijn, over de dekolonisatie: ik weet niet of dat toen heeft doorgewerkt in de politiek. Een belangrijk beginsel uit de hoek VU-gereformeerd protestantisme-ARP was ‘soevereiniteit in eigen kring’. In zijn preadvies uit 2021 voor de CJV past hoogleraar staatsrecht Hansko Broeksteeg dit begrip toe in zijn vakgebied en koppelt hij dat aan het meer rooms-katholieke beginsel ‘subsidiariteit’.”
De CJV is zelf niet zo bezig met waar haar invloed ligt. De trom roeren doen ze niet, hoewel Van Kooten vindt dat de PR wat beter kan. Binnen de vereniging is vooral van belang: reflecteren op de grondbeginselen – ‘zoals rechtvaardigheid’ – van ons recht. En die normen vind je overal, zegt ook Van Kooten. “Zelfs in het belastingrecht, een rechtsgebied dat in ons honderdjarige bestaan nooit tot een preadvies heeft geleid, maar dat zal vast nog wel komen. In het ondernemingsrecht, bijvoorbeeld bij inspraak en medezeggenschap van werknemers. Gaat het bij een vennootschap alleen om de belangen van aandeelhouders of ook om het personeel of andere stakeholders? Behoort de overheid normen op te leggen over het aantal vrouwen in de raad van bestuur of in de raad van commissarissen? Of kom je dan te veel aan de autonomie van de vennootschap? In hoeverre hebben bedrijven een maatschappelijke verantwoordelijkheid op het terrein van verduurzaming? Hoor je milieueffecten door wetgeving mee te nemen in de prijs van producten, zoals een vliegtaks? Daarachter zit de christelijke notie van rentmeesterschap: we hebben de taak de aarde goed te beheren.”
Familierecht
Dergelijke noties ontwaart Van Kooten ook in het familierecht. Hij wijst op de Wet tegengaan huwelijkse gevangenschap die op 1 juli 2023 in werking trad. Daarmee kan de rechter een onwillige echtgenoot een bevel opleggen mee te werken aan de ontbinding van een religieus huwelijk. Bij het aangaan van een huwelijk moeten de religieuze plechtigheden plaatsvinden na sluiting van het burgerlijk huwelijk, zo staat in de wet. De normadressaat is de geestelijke: de predikant, priester, rabbijn of imam. Maar bij een ontbinding van een religieus huwelijk is die persoon helemaal verdwenen, zegt Van Kooten. “De religieuze gemeenschap speelt plotseling nauwelijks een rol. Is dat wenselijk? Hoe zit het met de scheiding van kerk en staat?”
Secularisatie
Wijnand Zondag constateert dat door de secularisatie de invloed van de christelijke leer op het recht afneemt. “De verboden op pornografie, abortus provocatus en euthanasie waren sterk beïnvloed door Bijbelse leer. Schennis van eerbaarheid, gij zult niet doden. Dat die leer zwakker wordt, zie je ook aan de Zondagswet en de Winkeltijdenwet.” Zondag begrijpt dat wel: ook onder christenen veranderen opvattingen. “Het homohuwelijk was ooit voor bijna alle kerken not done, nu verandert die opvatting, ook in de rooms-katholieke kerk. Religieuze symbolen worden op de werkvloer steeds minder geaccepteerd.
Godsdienstvrijheid weegt minder zwaar dan andere belangen zoals uniformiteit, neutraliteit en veiligheid. Maar als mensen veranderen, verandert ook het recht. Ik hang een meer orthodoxe geloofsbeleving aan en vind dat het nu wel erg hard gaat.”
Dat tekent juist het belang van de CJV, denkt Peter Ingwersen. “Ondanks de secularisatie, blijft er behoefte aan bezinning op het recht vanuit een christelijke achtergrond. “Belangrijk is vanuit de overtuiging als praktiserend christen het recht te beoefenen.”
Op die lijn zit ook de huidige voorzitter Teunis van Kooten. “Of de invloed van de christelijke beginselen binnen het recht afneemt door de secularisatie, dat weet ik niet. Daar zou onderzoek naar moeten worden gedaan. Ik weet wel wat we gaan missen als die grondbeginselen zouden verdwijnen. Dan kan er zoiets ontstaan als de Toeslagenaffaire, waarin het positieve recht zonder meer werd toegepast, zonder bezinning op onderliggende grondslagen. Zo’n bezinning is blijvend noodzakelijk.”
Meer informatie over de Christen Juristen Vereniging: klik hier.
Bij het jubileum is een bundel verschenen met reflecties op eerdere preadviezen.
