Volgens Geertjes, die werkzaam is als universitair docent staatsrecht bij de Universiteit Leiden, hebben de veranderingen in de maatschappij maar heel beperkt geleid tot aanpassingen in het staatsrecht. “Het is daarom vaak moeilijk om duidelijke regels te vinden die aansluiten op de huidige politieke realiteit”, licht hij op de website van de Leidse universiteit zijn proefschrift ‘Staatsrecht en conventie in Nederland en het Verenigd Koninkrijk’ toe. Zo staat er in de Grondwet niet hoe de formatie van een nieuw kabinet moet verlopen. Daar komt bij dat Nederland geen constitutionele rechtspraak kent, waardoor geschillen binnen de regering en tussen regering en parlement door henzelf moeten worden beslecht.
Smeerolie
Voor veel situaties is volgens Geertjes dus geen pasklare regel, maar de ruimte in de constitutie wordt wel deels opgevuld door ongeschreven regels: conventies. In zijn proefschrift analyseert hij dit type regels voor de constituties van Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Deze conventies zijn “een soort smeerolie in de motor van het staatsbestel”, aldus Geertjes, omdat ze het staatsbestel draaiende houden zonder dat daarvoor grote wetswijzigingen nodig zijn. Zo kan elk Kamerlid een motie indienen en wordt iedere Tweede Kamerfractie in de eerste, verkennende fase van de kabinetsformatie geconsulteerd.
Evenredigheid
Achter deze conventies liggen bepaalde waarden die algemeen geldend zijn, zoals de waarde van evenredigheid, constateert Geertjes. Die waarde dateert van 1917, toen het kiesstelsel van evenredige vertegenwoordiging werd ingevoerd, en brengt met zich mee dat elke fractie naar rato van haar zetelaantal haar standpunten in de Tweede Kamer moet kunnen inbrengen. “Het lastige is dat conventies lang niet voor iedere situatie een oplossing bieden. Zij kunnen namelijk alleen bestaan voor zover zij neutraal van karakter zijn en alle politici een gelijke kans geven om hun werk te doen.”
Beperkte ruimte
Dit blijkt volgens Geertjes ook uit de manier waarop een kabinet wordt geformeerd. Sinds 1963 mondt een formatie bijna altijd uit in een regeerakkoord. Daarin leggen alle samenwerkende partijen de belangrijkste afspraken van hun nieuwe coalitie vast, wat grote gevolgen heeft voor de verhouding tussen kabinet en Kamer. Geertjes: “Veel belangrijke beslissingen worden al informeel in coalitieverband genomen, voordat het officiële debat daarover in de Tweede Kamer plaatsvindt.”
De ruimte voor de controlerende functie van de Tweede Kamerleden uit de coalitie is relatief beperkt. Dat is bijvoorbeeld te zien aan een Kamerlid dat “gesensibiliseerd” moest worden, aldus Geertjes, waarmee hij verwijst naar het politieke debacle rond voormalig CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt.
Mentaliteitsverandering
Nieuwe regels vaststellen lost overigens niets op, verwacht de promovendus. “Staatsrecht en conventie gaan uit van een duidelijke rolverdeling tussen regering en parlement, terwijl in de huidige politieke praktijk juist een vervaging van de rollen van die organen te zien is. Waar de Grondwet nog uitgaat van de tegenstelling tussen regering en parlement, wordt de échte politieke strijd nu gevoerd tussen de coalitie in de regering en het parlement enerzijds en de oppositie in het parlement anderzijds. Het is inmiddels lang niet meer altijd eenvoudig om de politieke tegenstellingen binnen de coalitie te zien.” Dat kan volgens hem anders, maar dat vergt wel een verandering in de mentaliteit van politici.
