“De dracht van de toga wringt ook met de rechtsstatelijke gedachte die onder het onderscheid tussen persoon en functie ligt: macht is geen persoonlijk bezit,” betoogt Dijkstra in NJB.
De laatste jaren zijn Nederlandse rechters meermalen de straat op gegaan. Ze demonstreerden tegen een voorgenomen beperking van de zaakpakketten van de kleinere rechtbanken en betuigden publiekelijk steun aan Poolse collega’s in de verdrukking.
Dijkstra schrijft dat ook de rechter vrijheid van meningsuiting en demonstratie heeft, maar de functie stelt wel grenzen aan de uitoefening van die vrijheid.
Ambtsplicht
Ze maakt in haar artikel onderscheid tussen het spreken in functie en het spreken buiten functie. Bij spreken in functie is er bijvoorbeeld sprake van een ambtsplicht. De rechter heeft dan geen keuzevrijheid, maar móet spreken, bijvoorbeeld over bescherming van de rechtstaat.
Het is niet eenvoudig om het demonstreren te beschouwen als een spreken in functie, schrijft Dijkstra. “Handelen in functie vereist een grondslag: de rechter is in functie gebonden aan de afbakening van zijn functie en taken in de rechtsorde waartoe hij behoort.”
Demonstraties van rechters zijn volgens haar te beschouwen als een collectieve uiting van meningen en niet als de communicatie van een officieel standpunt. Dat kan nadelig uitpakken, zeker als de rechters de toga dragen. “Demonstrerende rechters kunnen de indruk wekken dat zij optreden als representant van iets groters. Bij de toeschouwer kan het idee ontstaan dat er een achterman bestaat die wordt vertegenwoordigd, dat er wordt gesproken namens het collectief van rechters, de rechterlijke organisatie, of de Staat. Voor de buitenwereld is het niet steeds even duidelijk wie aan het woord is bij deze collectieve uiting van meningen van individuen die ook optreden namens de Staat.”
Onpartijdigheid
Ze vervolgt: “Het kan goed zijn dat andere rechters zich juist willen onthouden van het publiekelijk uiten van een standpunt, bijvoorbeeld vanwege de onpartijdigheid, of omdat ze het niet eens zijn met de vorm van de meningsuiting. De verwarring is met name aanwezig bij het dragen van de toga in de demonstratie, omdat die nadrukkelijk het beeld oproept van officieel handelen.”
Het idee dat rechters in toga in functie optreden heeft verregaande gevolgen, meent Dijkstra. “De meningsuiting van een rechter kan een uitstralend effect hebben op de functie en anderen. Een officieel standpunt van de Staat betreft per definitie de positie van alle rechters. Hiermee zou de Rechtspraak in haar totaliteit wellicht ook in het partijpolitieke spectrum kunnen worden geplaatst. Niet dat de Rechtspraak zich bezighoudt met partijpolitiek, maar een communicatie over een politiek onderwerp, wat de rechtstaat is, wordt door de toeschouwer al snel in partijpolitieke termen geduid.”
Mixdenken
Daar komt nog iets bij. “Als in een demonstratie een toga wordt gedragen wordt de persoonlijke mening kracht bijgezet met een symbool van de functie: de mening ‘lift mee’ met de functie of, anders gezegd, ‘claimt gezag’ met de toga. Leunen op het gezag van de functie kan vanuit een beroepsethisch standpunt problematisch zijn.”
Als voorbeeld noemt Dijkstra een rechter die een account op sociale media heeft en zich daarbij presenteert met een foto in toga. “Als de mening op het eerste gezicht geen negatieve weerslag heeft op de functie of juist een positief effect op de functie kan hebben, wordt die mix wel geaccepteerd. Dit mixdenken past in een sterk geïndividualiseerde samenleving zoals de Nederlandse waar persoonlijke vrijheid zwaar weegt, terwijl het officiële juist aan sacraliteit heeft ingeboet. Het wringt
echter wel met de rechtsstatelijke gedachte waar de toga symbool voor staat.”
Sietske Dijkstra promoveerde in 2016 op het proefschrift ‘De rechter als evenwichtskunstenaar’ over de vrijheid van meningsuiting van rechters.
