“Dus als ik het goed begrijp”, zei iemand uit regeringskringen tegen Maarten Feteris in een gesprek over het Urgenda-arrest, “moeten we er rekening mee houden dat de rechter ons zal houden aan internationale afspraken die Nederland maakt?”
De president van de Hoge Raad kon niet anders dan dit van harte beamen. Het Urgenda-arrest, waarin de Hoge Raad bepaalde dat de Staat meer moet doen tegen de uitstoot van CO₂, wordt gezien als een mijlpaal in de relatie tussen de uitvoerende en de rechterlijke macht. Feteris noemt het arrest dan ook als eerste op de vraag welke uitspraken tijdens zijn zittingsperiode de grootste bijdrage hebben geleverd aan de ontwikkeling van het recht.
“Dit was een zaak van de buitencategorie die maatschappelijk van grote betekenis is”, zegt hij. De publieke belangstelling was navenant. Het buitenland kon meekijken en meelezen omdat de pleidooien en de uitspraak via een livestream in het Engels werden uitgezonden, en de conclusie en de uitspraak in het Engels werden vertaald. “De president van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens sprak in 2020 in zijn jaarrede met instemming over Urgenda”, zegt Feteris.
Welk tempo
“Over de meeste feiten waren partijen het eens”, vervolgt hij. “Een toename van de uitstoot van CO₂ leidt tot een opwarming van de aarde en bedreigt de levens, het welzijn en de woonomgeving van veel mensen. Een vermindering is dus nodig. De procedure ging erover in welk tempo de CO₂-uitstoot moest worden afgebouwd en of de rechter een bevel daartoe kon geven.” Over dat tempo zegt Feteris: ”Internationaal bestond consensus over exacte minimumpercentages en een exact tijdschema, daarover waren ook besluiten genomen tijdens klimaatconferenties. Dan kan de rechter de Staat moeilijk een ruimere marge toekennen.”
Een principieel verweer van de Staat was dat de rechter niet zulke politiek geladen beslissingen mag nemen. Feteris: “Daar is de Hoge Raad uitvoerig op ingegaan. Ook bij zaken die politieke consequenties kunnen hebben, moet de rechter bepalen wat juridisch juist is: de overheid moet binnen de grenzen van het recht blijven. Dat is nu net de kern van een rechtsstaat.”
Euthanasiezaak
Het arrest over euthanasie bij voortschrijdende dementie is voor Feteris een mijlpaal in de strafsector. “Het was een complexe materie en de maatschappelijke praktijk had grote behoefte aan duidelijkheid. Er was jarenlang geen strafrechtelijke vervolging op dit gebied geweest, dus de rechter was lang niet in de gelegenheid om er iets over te zeggen. Toen die mogelijkheid kwam, heeft de strafkamer van de Hoge Raad die aangegrepen om een groot aantal uitgangspunten te formuleren. De arts had bij de rechtbank gelijk gekregen. Omdat het OM niet in hoger beroep is gegaan, kon de procureur-generaal cassatie in het belang der wet instellen tegen het vonnis van de rechtbank. Zo kon er snel duidelijkheid komen voor de praktijk.”
Wetsontduiking
In de belastingsector springt het arrest over wetsontduiking door een bankenconcern eruit. “Een buitenlandse bank had een Nederlandse BV gekocht met een winstverleden. Het concern had met geleend geld een aantal overnames in het buitenland gedaan. De bank wilde de gekochte winsten van de aangekochte BV’s kunnen afzetten tegen de financieringskosten van de aankoop van buitenlandse dochters. De inspecteur vond het wetsontduiking. De Hoge Raad had al de leer voor fraus legis ontwikkeld: als het voornaamste doel van een structuur is om de belasting te ontgaan, en die constructie ook in strijd is met doel en strekking van de wet, dan is het wetsontduiking.” De Hoge Raad oordeelde inderdaad dat in dit geval sprake was van wetsontduiking: de gekochte winsten mogen daarom niet worden gecompenseerd met aftrekposten van het concern zelf.
Speldenprikjes
In al deze arresten draait het om rechtsontwikkeling en rechtszekerheid. “Op die taken heb ik sterk de nadruk gelegd. Dat was door mijn voorganger al ingezet en ik ben daar stevig mee doorgegaan. Zo kun je discussie in de toekomst vermijden. Je schept duidelijkheid voor procederende partijen, maar ook voor onderhandelingen door mensen die een procedure willen voorkomen. Je kunt beter meteen zeggen wat je vindt, anders komt een onderwerp over een jaar weer terug. Ook voor de economie en het vestigingsklimaat is rechtszekerheid belangrijk. Als je alleen speldenprikjes uitdeelt, leer je niet conceptueel denken over het recht. En door conceptueel te denken, lever je ook een bijdrage aan de rechtseenheid. Je gaat immers eerder afstemming zoeken met collega’s in andere kamers. Bij het onderscheid tussen roerende en onroerende zaken, bijvoorbeeld, wil je dat de belastingkamer en de civiele kamer op één lijn zitten.”
Tegenstrijdigheden
In 2018 schreef Feteris het artikel ‘Signalen van de Hoge Raad aan de wetgever’, waarin hij aankondigde dat de Hoge Raad aan de bel zou trekken bij onvolkomenheden en tegenstrijdigheden in wetten. “Het komt voor dat je als rechter tegen wetgeving aan loopt die rammelt. Vroeger vond de Hoge Raad dat de rechter daar geen taak heeft. Maar de politiek en het bestuur lieten weten dat ze het op prijs stellen als we die problemen wel benoemen. Als we een serieus juridisch-technisch probleem signaleren, dan vragen we daar in een arrest aandacht voor, en later ook in het jaarverslag.”
Een briefje
Eén keer stuurde Feteris een arrest met een briefje naar de minister. “Dat ging over wetgeving op het gebied van de bijstand. Ik heb een arrest van de belastingkamer over de voordeurdelersregeling naar de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid gestuurd. In het briefje erbij attendeerde ik op het signaal aan de wetgever. We gaan er niet vanuit dat de ambtenaren van dat ministerie alle arresten van de belastingkamer lezen.” Op de vraag of het gebaar werd gewaardeerd, antwoordt hij: “Het heeft wel geleid tot een wetsvoorstel om het probleem op te lossen.”
Feteris werd benoemd tot Commandeur in de Orde van Oranje-Nassau. De versierselen werden tijdens de buitengewone zitting namens minister Dekker (Rechtsbescherming) overhandigd door Feteris’ dochter Isabelle.
Dit is een samenvatting van een interview dat op 21 november verschijnt in Mr. Magazine.
Lees hier het complete interview.
