Ze wil niet ‘de rokende huisarts’ zijn. En dus heeft kandidaat-notaris/docent Lucienne van der Geld als jonge veertiger nu al haar nalatenschap geregeld. Ook haar online erfenis. Als zij overlijdt, krijgen haar Twittervolgers, haar LinkedIn-contacten en Facebookvrienden allemaal een digitale grafzerk te zien. Drie maanden later gaat het beeld op zwart.
Misschien dat het komt doordat haar beide ouders psycholoog waren. “Ik ben opgevoed om autonoom te denken. Zelf verantwoordelijkheid dragen. Wij hadden thuis niet zo zeer iets met juristen, maar wel wat met wetenschap. Mijn vader is hoogleraar, mijn oudere broer is gepromoveerd tandarts. En mijn jongere broer is kandidaat-notaris. Net als ik.” Zelf is ze ook aan het promoveren. Maar gezien haar vele andere activiteiten staat dat proefschrift – over testamenten − voorlopig op een wat lager pitje. “Maar het is wel mijn droom.”
Roddelbladen
Wie is Lucienne van der Geld?
Lucienne van der Geld is directeur van het Netwerk Notarissen, een kennisorganisatie waarbij 160 notariskantoren zijn aangesloten. Ze is als docent notarieel recht verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen en kandidaat-notaris. Ze is columnist van Vox, het tijdschrift van de universiteit, en is als commentator regelmatig te horen op radio en televisie en in de krant.
Van der Geld is getrouwd met een notaris.
Lucienne van der Geld heeft het druk. Ze is directeur van Netwerk Notarissen, een landelijke kennisorganisatie waarbij ruim 160 notariskantoren zijn aangesloten. Daarnaast is ze als docent verbonden aan het Centrum voor Notarieel Recht van de Radboud Universiteit en is ze – “om voeling te houden met de rechtspraktijk” – ook nog regelmatig te vinden op een notariskantoor. Ze is het frisse gezicht van het moderne notariaat: ze twittert onder de naam @Lucy’s law, ze treedt regelmatig op als vriend van het radioprogramma Nieuws & Co en staat zo nodig consumentenprogramma’s als Radar te woord. “Breed kijken”, is haar advies aan de jonge generatie juristen. “Verken de grenzen buiten je eigen vak.” Zelf doet ze dat op onorthodoxe wijze. Zo scant ze bijvoorbeeld regelmatig de roddelrubrieken in de nationale en internationale pers. “Ik denk bijvoorbeeld al heel lang na over een clausule in de huwelijkse voorwaarden om vechtscheidingen te voorkomen. Sterren die met elkaar trouwen maken daarover afspraken, daarvan ben ik overtuigd. Kim Kardashian en Kayne West zullen iets hebben vastgelegd over hun eventuele break up om het publicitair een beetje in de hand te houden. Dat inspireerde mij om de anti-vechtscheidingclausule te ontwerpen. En nu zegt zelfs André Rouvoet van het Platform Divorce Challenge dat er in de huwelijkse voorwaarden misschien zo’n anti-vechtscheidingsclausule moet komen te staan! Niet dat zoiets met zekerheid vechtscheidingen voorkomt, maar dan heb je er in ieder geval een keer over nagedacht. Van tevoren. Hoe je een gevecht wilt voorkomen. De notaris kan daarbij behulpzaam zijn.”
Niet oordelen
Dat ze rechten wilde gaan studeren, stond al bij voorbaat vast. Daarnaast overwoog ze geschiedenis te gaan doen, of de school voor journalistiek, of de toneelschool. Ze studeerde in Utrecht. “Ik vond het eerste jaar geweldig. Fantastisch om kennis te maken met een andere manier van denken! Ik was altijd al maatschappelijk geïnteresseerd en nu kreeg ik de mogelijkheid om te doorgronden hoe de samenleving is geordend. Inmiddels heb ik een notariële manier van denken ontwikkeld. Dat betekent vooral: niet oordelen. Ik ben daar ook als persoon door gevormd. Als notaris kijk je niet alleen naar de personen aan wie je een dienst verleent, maar ook naar de rechten van derden. Daardoor ontwikkel je een denkwijze die alle kanten van een kwestie belicht. Een advocaat kijkt naar het belang van zijn cliënt en probeert zich in zijn tegenstander te verplaatsen. Wij doen daar nog een schepje bovenop en dat maakt het vak zo boeiend. Wij moeten ook naar het algemeen belang kijken.”
Eigen stijl
Vrijheid en zelfstandigheid, dat was wat haar ouders haar leerden. Zo werd ze ook opgeleid als notaris. Ze kreeg vanaf het begin eigen cliënten en moest haar eigen stijl ontwikkelen. Ze herinnert zich een van haar eerste zaken nog haarscherp. Het ging om een partner van een overleden man die een verklaring van erfrecht nodig had. “Ik probeerde dat zo zakelijk mogelijk te benaderen en vroeg op een gegeven moment of er nog waardevolle spullen in huis waren die we moesten laten taxeren. Toen zei die mevrouw: er staat niets meer in huis, alles is vernietigd. Ik begreep niet waarover ze het had, totdat bleek dat haar partner door haar ex om het leven was gebracht en haar zoontje ook. Een familiedrama. Ik heb op dat moment geleerd dat de notaris zoveel meer is dan de zakelijke dienstverlener die nalatenschappen afwikkelt. Kort daarna werd ik naar het ziekenhuis geroepen om een jongen van mijn eigen leeftijd bij te staan. Hij moest een risicovolle operatie ondergaan en de kans was groot dat hij daarbij zou komen te overlijden. Ik zat aan dat bed en voerde een heel ingewikkeld gesprek – ‘wellicht dat u komt te overlijden’ – om maar niet te raken aan de dood. Op een gegeven moment onderbrak hij mij. “Zit jij nou het woord dood te vermijden? Maar daarvoor zit je hier toch? Ik weet dat dit onze laatste ontmoeting kan zijn, dus noem het ook zo.”
Zo simpel is het, vindt Van der Geld. Het notariaat gaat om mensen, hun relaties, familie en bedrijf. Hoe beter de notaris die mens leert kennen, hoe beter hij in staat is om te adviseren.
Fout signaal
Binnen de notariële familiepraktijk is er veel veranderd, om te beginnen bij het huwelijksvermogensrecht. Trouwden tot 1 januari 2018 de meeste stellen nog in algehele gemeenschap van goederen, sinds 1 januari geldt het regime van de beperkte gemeenschap van goederen. Dat betekent dat alleen de goederen die zij tijdens hun huwelijk samen opbouwen in de gemeenschap vallen. Wat ze daarvoor hadden – een huis, een erfenis, een schuld – blijft van hen zelf. Wie ondanks deze wettelijke regeling toch in algehele gemeenschap wil trouwen, moet daarvoor naar de notaris. “Omslachtig en te duur”, vindt minister Dekker. Hij wil liever dat stellen bij de burgerlijke stand de mogelijkheid krijgen aan te geven wat ze willen: alles samen of beperkt.
Van der Geld is ongelukkig met dit voorstel van de minister. De notarisorganisatie waarvan zij directeur is liet onlangs een enquête uitvoeren waaruit bleek dat slechts dertien procent van de bruidsparen alsnog naar een notaris stapt om een algehele gemeenschap van goederen af te spreken. De behoefte van mensen aan een andere regeling dan de wettelijke lijkt dus gering. Maar er is nog een andere reden waarom Van der Geld bezwaar maakt tegen Dekkers plannen. “We hebben net een intensieve wetgevingsprocedure achter de rug, met nogal wat tegenstanders. Inmiddels zitten twee van die tegenstanders – het CDA en de ChristenUnie – in de nieuwe coalitie en prompt zouden we een wet die we net hebben veranderd wéér moeten veranderen. Dat vind ik niet getuigen van een betrouwbare overheid. Dit moet geen politiek onderwerp zijn. De minister wil dat we de in potentie meest gevaarlijke vorm van gemeenschap van goederen aanbieden als een gratis dingetje waarvoor je kunt kiezen bij de burgerlijke stand. Dat is een fout signaal.”
Dat gevaar zit volgens Van der Geld vooral in schulden. Want in een algehele gemeenschap van goederen worden niet alleen de lusten gedeeld, maar ook de lasten. “Iemand die een onderneming heeft en failliet gaat, trekt zo ongewild zijn partner mee. Iemand die wil scheiden van haar gokverslaafde echtgenoot, moet in het uiterste geval opdraaien voor diens gokschulden. Juist daaraan wilde de nieuwe wet die inging 1 januari 2018 een einde maken.”
Dat een ambtenaar van de burgerlijke stand in plaats van de notaris wordt gesteld, is niet het probleem. Wel zouden mensen dan voor alle mogelijke huwelijkse voorwaarden moeten kunnen kiezen, en niet alleen voor de algehele. Bovendien moeten mensen goed worden voorgelicht. “Als ik cliënten krijg die in algehele gemeenschap van goederen willen trouwen, vraag ik altijd waarom. Ik snap heel goed dat mensen alles samen willen opbouwen, maar ik wil ze ook behoeden voor die schuldenproblematiek. Als mensen zich dat realiseren, kiezen ze vrijwel zonder uitzondering voor een andere regeling. Bijvoorbeeld dat ze niet gaan delen in de goederen, maar in de waarde van de goederen. Als mensen goed worden geïnformeerd, kunnen ze op andere gedachten komen. Maar de regering zegt: we willen notariskosten wegnemen. Alsof je mensen daarmee beloont! Terwijl ze uiteindelijk veel duurder uit kunnen zijn mochten er later in het leven schulden ontstaan.”
Vreemde paradox
Een ander onderwerp dat Van der Geld nauw aan het hart ligt, is de ouderdom. In de praktijk merkt ze dat de laatste levensfase de notaris voor nieuwe vragen stelt. “Langer leven betekent ook een langere fase van afnemende fysieke en mentale gezondheid. Dat brengt voor ons bijzondere vragen mee: kan iemand nog wel alles begrijpen wat in de schriftelijke stukken wordt gesteld? Verwerken oudere mensen een bepaalde hoeveelheid informatie nog wel? Hoe leggen we het beste uit wat voor iemands persoonlijke situatie van belang is? Niet dat alle ouderen wilsonbekwaam worden, natuurlijk niet. Maar hoe presenteer je de juiste informatie op de juiste manier aan een oudere cliënt, met respect voor diens leeftijd? Daarover moeten we goed nadenken, vind ik.”
En dan het onvermijdelijke sterven zelf. Van der Geld is er niet bang voor. Zelf heeft ze alles geregeld. Niet alleen haar stoffelijke nalatenschap, maar ook haar virtuele. Want dat is waar Van der Geld haar bekendheid mede aan dankt: dat er naast het ‘offline sterven’ ook het ‘online sterven’ bestaat. De virtuele nalatenschap. “Mensen realiseren zich onvoldoende dat ze functioneren in een digitale werkelijkheid die na hun dood blijft bestaan”, legt ze uit. “Een Spotify-abonnement, bitcoins, een Facebookaccount, een geheime alias op Second Love of een profiel op Tinder, het blijft allemaal bestaan, ook als jij er niet meer bent. Doodgaan op social media is heel lastig als je niets hebt geregeld.”
Van der Geld pleit ervoor dat wel te doen. “Maak een lijst van al je online activiteiten met alle passwords erbij, benoem een socialmedia-executeur en leg dat vast bij een notaris, opdat nabestaanden na jouw dood niet eindeloos worden geconfronteerd met onbetaalde rekeningen van onopzegbare contractuele verplichtingen of vrolijke felicitaties voor verjaardagen die nooit meer gevierd zullen worden. “Niet alleen mensen, ook bedrijven die online services aanbieden zijn veel te weinig bezig met de dood”, zegt de kandidaat-notaris. “Het is een taboe. De dood maakt deel uit van het leven, maar online lijkt dat besef nog nauwelijks te bestaan. Alles moet altijd maar mooi zijn, en mooier worden gemaakt, levendig, jeugdig, spannend. Aftakeling hoort daar niet bij. Ik hoor mensen, ook in mijn directe omgeving, steeds vaker verzuchten waarom mensen niet eerder kiezen voor euthanasie. Omdat ze niet willen zien hoe dat eruit ziet, ouder worden, doodgaan. En dus ontkennen ze het maar.”
Het is een vreemde paradox. Aan de ene kant willen mensen steeds ouder worden, aan de andere kant willen ze niet doodgaan. En de ‘lelijke’ laatste fase die daarvan het gevolg is, de fase van afnemende gezondheid, groeiende eenzaamheid en tastende onzekerheid, dekken we het liefst af. Van der Geld maakt in haar praktijk mee hoe hard mensen kunnen zijn. “Soms is zelfs een stoma van de ander al te veel. Die tolerantie ten opzichte van het verval, en uiteindelijk voor het einde, die is er veel te
weinig.”
En waarom wilt u het er dan toch zo graag over hebben?
“Omdat ontkennen geen zin heeft. Ik weet wat het betekent om een testament te maken. Regel de dingen zolang je het kunt, leg dat lekker vast bij een notaris en weet je bevrijd van heel veel sores. Het is vreselijk voor nabestaanden als ze niet bij je spullen kunnen komen. Kijk: op mijn telefoon staat alles verzameld wat ik digitaal heb in apps. Maar daartoe moet iemand wel toegang hebben tot mijn telefoon. Ik open mijn telefoon met een vingerafdruk en ik stel het op prijs om met die vinger te worden begraven. Dus daarom is er naast de vingerafdruk een code op de telefoon, maar die code zal ik iemand moeten vertellen. Zoiets simpels, daarmee begint het hele verhaal. Als je niet weet wat iemand heeft, of heeft vastgelegd, dan kom je daar ook nooit achter. Er zijn online geen instanties die je kunt raadplegen. In de cloud is er geen bank die je kunt bellen of een belastingdienst die inzage in gegevens heeft. De cloud is een blackbox. Zonder toegang daartoe weet eigenlijk niemand wat er digitaal van jou overblijft.”
Concurreren
Nieuwe clausules als deze zullen het notariaat een nieuwe impuls geven, verwacht Van der Geld. Dat is ook nodig, zegt ze. “Voor een aantal van de notariële diensten worstelt het notariaat met het expliciteren van de toevoegde waarde.” Nadat in 1999 de vaste tarieven werden losgelaten en notarissen onderling als ondernemers moesten gaan concurreren, gingen verschillende kantoren financieel kopje onder. Daarnaast verschenen steeds vaker berichten over de wankele integriteit van sommige notarissen. Die situatie lijkt er nog niet beter op te worden. Uit de cijfers over 2017 van het Bureau Financieel Toezicht blijkt dat er meer notarissen uit het ambt zijn geschorst dan het jaar daarvoor, in totaal twaalf. Het aantal kantoren dat een hoog financieel risico vormt, nam weliswaar iets af, maar in bijna alle 104 onderzoeken die het BFT vorig jaar uitvoerde, bleek er wel iets aan de hand. Bij één op de acht notariskantoren is er dus een zwakke plek geconstateerd op het gebied van financiële stabiliteit, integriteit of andere normschendingen.
“Het beroep van notaris is kwetsbaar”, reageert Van der Geld, “en wel op meerdere manieren. De notaris is tuchtrechtelijk kwetsbaar, omdat de drempel om naar de tuchtrechter te gaan best laag is. Ook al ben je zuiver op de graat, een cliënt die kwaad wil, stapt zo naar de tuchtrechter. Daarnaast zijn notarissen kwetsbaar, omdat ze als ondernemer financieel afhankelijk zijn geworden van cliënten. Ik weet niet of dat zonder meer een verstandige keuze is geweest. Een notaris heeft ook een ambtelijke taak en is gebonden aan een hele set eisen. Ik ben wettelijk verplicht om mensen in sommige gevallen te helpen. En het is maar de vraag of iedereen daarvoor genoeg wil betalen. De verwachtingen zijn hoog: we moeten boeven opsporen, witwasconstructies blootleggen, we zijn verplicht bepaalde aktes op te stellen, maar moeten ondertussen ook onderling concurreren op de prijs van die producten. Ik denk dat we de notaris daarmee hebben overvraagd. Dat we van de notaris het allerhoogste niveau van integriteit verwachten, vind ik vanzelfsprekend. Maar dat dwingen we niet af met een prijzenslag. Dat hebben de notarissen voor een deel zelf veroorzaakt, en dat is niet overal goed gegaan. De notaris zou beter moeten uitleggen wat zijn toegevoegde waarde is en daarvoor een reële prijs vragen. Of we moeten weer iets van wettelijk vastgestelde tarieven invoeren voor de puur ambtelijke werkzaamheden. Ik denk dat we daarover op zijn minst weer de discussie moeten aangaan. Wij zijn in een samenleving van toezichthouders terechtgekomen en willen het liefst ook weer toezichthouders van de toezichthouders. De notaris heeft zo’n toezichthoudende taak. Maar hij is daarin afhankelijk van derden. Het is de vraag hoe wenselijk dat is.”
Meer doen
Misschien dat de notarissen zelfs nog meer kunnen doen dan nu het geval is. Van der Geld denkt graag hardop. “Iedereen kan zonder drempel in het huwelijk treden, maar als je wilt scheiden, kan dat alleen via een rechter. Ook als je het met elkaar eens bent. Waarom geen contractuele ontbinding van het huwelijk bij een notaris als er geen tegenspraak is en er alleen iets geregistreerd moet worden? En dat geldt ook voor andere procedures waarbij alleen iets geconstateerd en geregistreerd moet worden. De notaris zou in dat soort procedures – denk aan faillissementen, een aantal van de ondernemingsrechtelijke procedures, bij negatieve nalatenschappen − de rechterlijke macht aanzienlijk kunnen ontlasten.”
