In het Jaarverslag Rechtspraak 2024 bijt de Rechtspraak steviger dan ooit tevoren van zich af. Het lijvige document – het jaarverslag telt meer dan honderd pagina’s – behandelt niet alleen feiten en cijfers rondom de rechtspraak in 2024, maar biedt ook verdieping en beschouwing over de staat van de rechtsstaat, de democratie en het gerechtelijke apparaat.
Vooral in het voorwoord, geschreven voor Raad voor de rechtspraak-voorzitter Henk Naves, worden de nodige harde noten gekraakt. “Je kunt kritiek hebben op uitspraken van rechters. En kritiek is altijd waardevol. Maar rechtspraak is niet zomaar een mening. Kritiek mag scherp zijn, maar zou nooit de fundamenten van de rechtsstaat mogen ondermijnen of zich richten op de mensen die de rechtsstaat als onderdeel van hun werk bewaken.”
Zondebok
In het voorwoord, dat geheel toepasselijk de titel ‘Gebruik de rechter niet als zondebok’ draagt, gaat Naves in op diverse trends die wat hem betreft een bedreiging voor de Rechtspraak als gezaghebbend instituut vormen. Eén van die trends is het neerzetten van de rechter als zondebok, zo betoogt de voorzitter. “Vijf jaar geleden riep ik de politiek op zich niet te verschuilen achter de toga van de rechter als oplossingen voor maatschappelijke problemen uitblijven. Nu zeg ik: de rechter mag niet als zondebok worden gebruikt voor falend beleid of het onvermogen om tot beleid te komen.”
De Rechtspraak is daarmee niet het eerste justitiële instituut dat dit jaar met zeer forse kritiek op de huidige staat van de democratische rechtsstaat komt. Ook de Raad van State was enkele weken geleden al ongekend hard in zijn jaarverslag, waarin werd gesproken over “gebrekkige slagkracht op cruciale terreinen van de overheid”.
Naves is niet alleen bijzonder kritisch, maar vindt ook dat dat eigenlijk eerder al had gemoeten. “Wij zijn van nature voorzichtig met het uiten van dit soort kritiek. We geloven in de scheiding der machten die ons land tot een rechtsstaat maakt. Maar ik denk dat we te terughoudend zijn geweest. We moeten vaker van ons laten horen als kritiek op de rechter wordt misbruikt.”
Negeren
Een andere trend die de Rechtspraak signaleert en waarover veel zorgen bestaan, is het negeren van gerechtelijke uitspraken door overheden. Vorig jaar riep Naves, bij de presentatie van het jaarverslag over 2023, de regering en andere overheden al op om uitspraken van de rechter uit te voeren. Dit jaar gaat daar nog een schepje bovenop en blijft het niet bij een oproep, maar klinkt er een waarschuwing.
“Hoe vaker de rechter als sta-in-de-weg wordt afgeschilderd, hoe meer de geesten rijp worden gemaakt om rechterlijke uitspraken terzijde te schuiven. Het gebeurt al in andere landen, het is naïef om te denken dat wij een uitzondering blijven. Zo’n ontwikkeling begint klein, bijvoorbeeld door capaciteitsproblemen. Maar als één uitspraak door de overheid wordt genegeerd, is de drempel lager om het opnieuw te doen. En daarmee is de erosie van onze rechtsstaat een feit.”
Lichte groei
Naast betogen en beschouwingen ontbreken vanzelfsprekend ook de cijfers over de Rechtspraak in 2024 niet in het jaarverslag. Daaruit blijkt dat het aantal binnenkomende zaken bij de verschillende rechtbanken en gerechtshoven licht is gegroeid. Met 1,47 miljoen stuks bedraagt de groei ten opzichte van 2023 zo’n vijf procent. 1,42 miljoen van die zaken kwamen binnen bij de rechtbanken. Het restant – zo’n 47.000 zaken – kwam binnen bij de gerechtshoven en de Centrale Raad van Beroep.
Verreweg de meeste behandelde zaken bij de rechtbanken betroffen kantonzaken: 65 procent. In elf procent van de gevallen ging het om strafzaken. Bij de gerechtshoven vormt laatstgenoemde categorie juist de grootste groep: 54 procent van de zaken betroffen daar het strafrecht. Ook behandelden de hoven verhoudingsgewijs veel belastingzaken (19 procent) vergeleken met de rechtbanken (3 procent).
De Rechtspraak bestond in 2024 uit 2.714 rechters, ondersteund door 10.510 Rechtspraakmedewerkers. “We doen ons uiterste best om ervoor te zorgen dat iedereen in onze samenleving ook in de verdere toekomst op ons kan rekenen”, schrijft Naves namens hen. “Het belangrijkste hierbij is dat het vertrouwen in rechtspraak hoog blijft.”
