Het is 2012 wanneer de toenmalige voorzitter van de Raad voor de rechtspraak, Erik van den Emster, zegt dat “rechtszaken in de toekomst live via televisie of internet te volgen moeten zijn”. Dat is twee jaar nadat de Raad is begonnen met de tv-serie De rechtbank en een jaar voordat de Raad start met een proef waarbij grote rechtszaken via de eigen website live te volgen zijn. “Het doel is dat het publiek ziet wat de rechtspraak doet en waarom. Het begrip voor het werk van de rechtspraak zal daarmee toenemen”, aldus Van den Emster. Als de Raad eind 2020 bekendmaakt structureel te willen verdergaan met het livestreamen van rechtszittingen, wordt erbij gezegd dat transparantie en openbaarheid essentieel zijn voor het vertrouwen in de rechtspraak.
Uitgangspunt
Daar valt wel wat op af te dingen, constateert Olaf Tijhuis in het onderzoek Livestreamen: een welkom middel voor het vertrouwen in de Rechtspraak? In deze materscriptie, waarop Tijhuis afstudeerde aan de Universiteit Leiden, concludeert hij dat het uitgangspunt van de Rechtspraak – het vergroten van transparantie door middel van livestreams leidt per definitie tot een toename van het vertrouwen in de Rechtspraak – onjuist is. Dat geldt met name in gelivestreamde ‘PIL-zaken’: die kunnen vertrouwen in de Rechtspraak zelfs negatief beïnvloeden. Bij PIL-zaken (public interest litigation) procederen organisaties strategisch door een rechtszaak te gebruiken om meer maatschappelijke impact te krijgen en zichzelf een podium te verschaffen.
Demystificatie
Uit eerder verricht empirisch onderzoek blijkt dat livestreaming een positief effect kan hebben op het vertrouwen in de Rechtspraak. Maar er treedt ook demystificatie op, wat kan leiden – aldus de onderzoeker – tot negatieve effecten op het vertrouwen in de Rechtspraak. Dat werd duidelijk tijdens de rechtszaken over de avondklok. “Zowel in de traditionele als sociale media werd grotendeels negatief gesproken over het proces én het handelen van de rechters”, zegt Tijhuis, die binnenkort als advocaat begint bij Houthoff. “Het effect van demystificatie werd in deze zaak door de livestream versterkt omdat een groot deel van de onderzochte negatieve reacties ad hominem waren – ze werden op de man gespeeld. Juist het in beeld kunnen zien van de rechter, dankzij de livestream, leidde tot veel twijfels over de onpartijdigheid.” Dat laatste kan het vertrouwen in de Rechtspraak ondermijnen.
PIL-zaken
Dat speelt vooral in PIL-zaken waar grote maatschappelijke thema’s centraal staan en waarover burgers al een (sterke) mening hebben. Dat vooroordeel leidt tot een negatief oordeel over de Rechtspraak, deels doordat negatieve reacties op sociale media domineren. “Het is aannemelijk dat deze negatieve oordelen uitdrukking geven aan een laag vertrouwen of hoog wantrouwen in de Rechtspraak.”
Cruciaal is dat – dankzij de livestream – meer burgers, die al een mening (‘predispositie’) hebben over de zaak, een (negatief) oordeel hebben kunnen vormen over de Rechtspraak. De Rechtspraak faciliteert met het vergroten van transparantie (via livestreaming) dus deels het uitoefenen van wantrouwen. Zo gaat ‘enig positief effect’ op het (publiek) vertrouwen in de Rechtspraak via gestreamde PIL-zaken al snel teniet. “De negatieve effecten hangen vooral samen met het ‘negatieve’ verband tussen de aanwezige predispositie bij burgers en het vooroordeel over de Rechtspraak en het ontstaan van demystificatie. Overigens, of het effect op het vertrouwen in de Rechtspraak per saldo negatief of positief is, kan ik op grond van mijn onderzoek niet concluderen.”
Wantrouwende informatie
Voor Tijhuis betekent dit niet dat de Rechtspraak minder zaken moet livestreamen. Wel zou de Rechtspraak zich beter bewust moeten zijn van de negatieve effecten op het vertrouwen en de beperkte controleerbaarheid hierover. Verder zou de Rechtspraak zelf een rol moeten spelen op de sociale media waar wantrouwende informatie wordt verspreid. Tijhuis: “Gedurende en na afloop van de zitting kan een gezaghebbend persoon namens de Rechtspraak op sociale media deze informatie moeten ontkrachten.”
Handelwijze van rechters
Tot slot wijst Tijhuis op de handelwijze van rechters tijdens een livestream zitting. “De manier waarop een rechter een zitting behandelt kan van grote invloed zijn op de betrouwbaarheidsoordelen die door burgers worden gevormd, en dit heeft ook effect op het vertrouwen in de Rechtspraak. Het is van groot belang dat de behandelend rechters zich hierop voorbereiden en gedurende een zitting hiermee extra rekening houden, met name met het beginsel van hoor en wederhoor. Het gedrag van rechters, en de beeldvorming die als gevolg hiervan ontstaat, heeft uiteindelijk een cruciale invloed op het vertrouwen van die burgers op het instituut als geheel.”
Lees hier het hele onderzoek naar livestreamen van rechtszittingen.
