Tenzij de wet anders bepaalt bestaat een meervoudige kamer (MK) uit drie rechters, van wie er één als voorzitter optreedt. Die rechter zit tijdens een zitting in het midden, met links en rechts een collega-rechter, de bijzitters. De voorzitter verzorgt de introductie van de zaak, stelt de vragen en bewaakt de orde in de rechtszaal, waardoor duidelijk is dat hij of zij de leiding heeft. Wat minder bekend is, is dat een MK-voorzitter ook veel andere taken en verantwoordelijkheden heeft.
OM is leidend
In het strafrecht bepaalt in beginsel het Openbaar Ministerie of een rechtszaak dient bij een meervoudige of enkelvoudige kamer. De selectie vindt plaats volgens wettelijke criteria en vaak ook appointeringsrichtlijnen, die rechtbank en parket samen opstellen en vastleggen in een jaarlijks convenant. “Formeel is het OM leidend bij het besluit of een zaak naar een MK of een enkelvoudige kamer gaat”, zegt Jan Knol, senior strafrechter bij de rechtbank Amsterdam. Maar nadat een zaak door de Verkeerstoren, het planningsbureau, is geappointeerd, kan hij als voorzitter wel alsnog beslissen dat een zaak door een EK wordt behandeld of juist doorverwijzen naar een MK. En dat gebeurt ook zeker, zeggen hij en ook Louisa Feraaune, senior rechter bij de Rotterdamse rechtbank.
Overleg
Zodra een zaak is geappointeerd door de Verkeerstoren, beoordeelt de voorzitter onder meer of er voldoende tijd is ingeruimd voor de behandeling ervan. Heeft hij of zij de appointering goedgekeurd, dan worden alle partijen voor de zitting uitgenodigd. Dit gebeurt meestal zo’n drie maanden voor de zitting, aldus Alex van Maanen, senior strafrechter bij het hof Arnhem-Leeuwarden. Onder verantwoordelijkheid van de voorzitter wordt gekeken of het dossier compleet is en waar nodig worden stukken opgevraagd. Hoewel het OM verantwoordelijk is voor het oproepen van de verdachten en eventuele getuigen, controleert de voorzitter of dit ook daadwerkelijk is gebeurd. Over praktische zaken neemt Van Maanen soms even contact op met de officier van justitie of de advocaat. “Daarover informeer ik altijd de andere partij; vanzelfsprekend gaat het contact nooit over de inhoud van een zaak.”
Verdeling
Ook de verdeling van de zaken is een taak van de voorzitter. Een paar weken voor de zittingsdag overlegt hij met zijn twee collega’s wie welke zaken zal behandelen. Bij de verdeling kijken Van Maanen, Feraaune en Knol of bepaalde expertise wenselijk is. Van Maanen: “Als een zaak bijvoorbeeld specialistische belastingrechtkennis van de MK vergt, zal ik er een deskundige collega bij vragen.” Knol zegt: “In sommige zaken, bijvoorbeeld over mensenhandel of complexe beurszaken, wil ik er graag een rechter bij met specialistische kennis daarover.” Soms vragen ze deze collega tijdens de behandeling van zo’n zaak als zaaksvoorzitter op te treden. “Maar”, benadrukt Knol, “ook dan ben ík nog steeds eindverantwoordelijk. De wet kent uiteindelijk maar één voorzitter.”
Andere aspecten, zoals sekse of culturele achtergrond van de rechters, vinden Van Maanen en Knol bij de samenstelling van een MK irrelevant. Knol: “Ik ga er bij alle rechters van uit dat ze volstrekt onafhankelijk en onpartijdig zijn.” Feraaune gaat daar eveneens van uit, maar houdt wel rekening met andere aspecten. “Bij bijvoorbeeld een zitting met alleen vrouwelijke rechters en een vrouwelijke griffier kan ik me indenken dat bij bepaalde verdachten in bepaalde zaken de indruk kan ontstaan van mogelijke partijdigheid. Dat wil ik zoveel mogelijk voorkomen. Ik bepaal de samenstelling van een meervoudige kamer niet, de Verkeerstoren zorgt voor het inroosteren, maar ik houd wel in de gaten of sprake is van een evenwichtige samenstelling.”
Orde in de zaal
Ook tijdens de zitting heeft de voorzitter bijzondere taken en bevoegdheden, zoals het bewaken van de orde. “Dat een zitting smooth verloopt wordt wel eens vanzelfsprekend gevonden, maar meestal gaat hieraan een strakke organisatie vooraf”, zegt Feraaune. “In het Wetboek van Strafvordering zijn bovendien veel regels over het verloop van de zitting vastgelegd. Het is dan ook belangrijk dat de rechter zowel het dossier als de regels goed kent en altijd de regie houdt. Pas dan kun je het tijdens een zitting een beetje loslaten.”
Tijdens een zitting doen zich vaak onverwachte gebeurtenissen voor. Van Maanen: “Slachtoffers kunnen heel emotioneel reageren. Advocaten en verdachten gedragen zich soms vervelend. Als voorzitter wil je iemand niet meteen de zaal uitsturen. Je moet duidelijk maken dat je begrip voor iemand hebt, maar ook dat je wilt dat men zich aan de regels houdt.” Soms stelt hij voor de zitting vijf minuten te onderbreken. Dat werkt vaak goed. “Dan kan men even tot rust komen zonder dat de agenda meteen in de soep loopt.”
Feraaune, die net als Van Maanen en Knol als docent bij opleidingsinstituut SSR aan beginnende en ervaren rechters cursussen geeft over het voorzitten van een MK, raadt rechters aan vooral ‘dichtbij zichzelf te blijven’. “Vind je het prettig om aan verdachten die agressief gedrag vertonen meteen duidelijke grenzen te stellen, doe dat dan. Voel je je er prettiger bij om het liever even te laten gaan voordat je ingrijpt, dan is dat ook goed.”
Onderbreken
De drie MK-voorzitters hebben er geen moeite mee als hun bijzitters hen tijdens de zitting onderbreken of vragen stellen wanneer zij dat belangrijk achten. “Ik ben geen supervrouw en kan niet alles opmerken”, zegt Feraaune. “Ik vind het belangrijk dat mijn collega’s zich vrij voelen om mij tijdens de zitting te attenderen op zaken die van belang kunnen zijn. We zitten er als team. Ook de griffier, officier van justitie of advocaat mogen dit doen.” Lachend: “Dat kan mijn ego prima hebben.”
Feedback
Na afloop van een zitting vraagt Van Maanen altijd hoe de bijzitters en griffier de zitting hebben ervaren. Ook Knol doet dit bijna altijd. “Ik vraag wat hen is opgevallen, maar ook wat ze vonden van het requisitoir en het pleidooi. Ook geef ik feedback op hun optreden tijdens de zitting. Cruciaal daarbij vind ik dat er tussen de rechters en de verdachte een gesprek op gang is gebracht waarbij sprake is van wederzijds vertrouwen en respect en dat de verdachte het gevoel heeft gehad dat er echt naar hem of haar is geluisterd.” Zelf is hij nooit tevreden na een zitting. “Ik leg de lat altijd erg hoog, dat is eigen aan een rechter, denk ik.” Maar vooral belangrijk vindt hij dat de uitspraak geen “verrassingsvonnis” is, maar een goede weergave van wat er ter zitting plaatsvond.
Feraaune zegt het altijd als ze vindt dat een zitting goed is verlopen. En rechters in opleiding krijgen van haar een terugkoppeling, waarbij ook zij kunnen vertellen hoe zij de zitting hebben ervaren. “Dit doe ik niet en plein public maar één-op-één.”
Feraaune en Van Maanen zeggen als voorzitter tevreden te zijn als ze de indruk hebben dat bij alle partijen het gevoel leeft dat ze tijdens de zitting hebben kunnen zeggen wat belangrijk voor hen is. Daarnaast zijn ze tevreden wanneer een zitting volgens planning is gegaan. Feraaune: “Partijen die op de behandeling van hun zaak wachten moeten weten waar ze aan toe zijn. Ik wil daarom op tijd kunnen beginnen.”
Verfrissend
Ook na de zitting zit het werk van de voorzitter er nog niet op. Dan start het raadkamerproces. Alle leden van de raadkamer zijn wettelijk verplicht een besluit te nemen. In de wet staat dat de voorzitter als laatste zijn oordeel uitspreekt. Ook hier houden de drie MK-rechters zoveel mogelijk een vaste structuur aan. Bij de besluitvorming vragen zij eerst de griffier en minst ervaren rechter om hun mening, vooral om te voorkomen dat beginnende rechters zich zouden kunnen laten beïnvloeden door hun meer ervaren collega’s. Knol: “Wat zij naar voren brengen vind ik bovendien vaak zeer verfrissend.”
Oordeelsvorming
Soms gaat het raadkameren stroever dan andere keren. “Ik streef er als voorzitter ook niet naar dat het niet schuurt in de oordeelsvorming”, zegt Knol. “Dat is alleen maar leerzaam. Het is belangrijk dat iedereen de ruimte en tijd krijgt om zijn opvattingen naar voren te brengen.” Een enkele keer breekt hij de vergadering af om die later voort te zetten. “Ik heb wel eens overwogen met de meerderheid mee te stemmen, waarna ik toch twijfels kreeg. Dan neem ik de vrijheid mijn collega’s nog eens bij elkaar te roepen om mijn twijfels aan te horen. Ik vind het belangrijk dat ze dan met opvattingen komen die me alsnog overtuigen.” Lijken alle rechters wel op één lijn te zitten, dan last hij soms toch een tweede ronde in met de opdracht elkaar ook vanuit het tegenovergestelde perspectief te proberen te overtuigen.
Soms is het lastig de knoop door te hakken, zegt ook Van Maanen. “Vooral bij zedenzaken, waarbij vaak geen of weinig bewijs voorhanden is. Een aangever zegt seksueel te zijn misbruikt, de verdachte ontkent. Bij bewezenverklaring volgen vaak hoge straffen. Wordt het misdrijf niet bewezen verklaard, dan volgt vrijspraak. Als je het in zo’n zaak niet eens bent met de andere rechters is het eindoordeel soms moeilijk te accepteren. Maar het huidige systeem werkt goed en daaraan wil en moet je je dan ook conformeren.”
Geheimhoudingsplicht
Van eventuele onenigheid mag niets naar buiten komen, ook niet in de uitspraak, waarbij de voorzitter ervoor moet waken dat deze binnen veertien dagen na de zitting op schrift staat. Rechters en griffier hebben een zwijgplicht over de discussie voorafgaand aan de uitspraak, het zogeheten ‘geheim van de raadkamer’. Maar aan het raadkamerproces is niets mysterieus, stellen Van Maanen en Knol. “In onze uitspraken proberen we door goed te motiveren inzichtelijk te maken waarom we tot een bepaalde beslissing zijn gekomen”, zegt Van Maanen. “Het gaat er dan ook niet om dat we geen inzicht willen geven in wat er in een raadkamervergadering gebeurt. Maar we moeten daar in vrijheid kunnen zeggen wat we belangrijk vinden zonder bang te hoeven zijn dat dit aan anderen wordt verteld.”
Ervaring
“Het voorzitten van een MK-zitting is hartstikke leuk, maar met alle bijzondere taken en verantwoordelijkheden komt er zóveel meer bij kijken dan bij een enkelvoudige kamer-zitting”, stelt Feraaune. “Al deze bijzondere taken en verantwoordelijkheden vergen veel ervaring. Ik zou daarom niet gaan voorzitten als je recent als rechter bent begonnen of nieuw bent in een rechtsgebied. Wanneer je meer ervaren bent word je zelfverzekerder en dat zelfvertrouwen is belangrijk.”
Vaardigheden
Het voorzitterschap vergt bovendien speciale vaardigheden. Zo moet een rechter beschikken over zeer goede communicatieve vaardigheden, aldus Van Maanen. “Een voorzitter moet niet alleen juridisch deskundig zijn en uitstekende zittingsvaardigheden hebben”, concludeert Feraaune. “Hij moet goed kunnen organiseren, plannen, anticiperen en strategisch denken. Daarnaast moet hij gezag uitstralen. Als voorzitter moet je een échte manager zijn.”
Volgens haar heeft niet elke rechter de benodigde vaardigheden. Dat vindt ook Knol. “De rol van voorzitter past lang niet elke rechter en ook niet alle rechters ambiëren deze rol. Ik vind het alleen maar te prijzen als iemand zichzelf goed genoeg kent om te weten dat het voorzitterschap hem of haar niet ligt.”
