De rechtsstaat gaat Geert Corstens, oud-president van de Hoge Raad, aan het hart. In zijn nieuwe boek uit hij zijn zorgen en deelt hij zijn idealen op een geëngageerde en soms persoonlijke toon. Na een inleiding in het fenomeen en het belang van de rechtsstaat volgt een hoofdstuk over hoe het mis kan gaan, met als casestudies Hongarije en Polen. Ook de uiteenzetting over de verhouding tussen rechtsstaat en economie wordt gevolgd door een voorbeeld van een mislukking: het Britse thatcherisme. Dan verschuift de aandacht naar een regelrechte ontkenning van de rechtsstaat in Mussolini’s Italië. Corstens zoomt daarna in op zijn eigen stiel: de rechter en zijn plaats in de rechtsstaat, onder andere naar aanleiding van McEwans prachtige roman The Children Act. Drie meer persoonlijke hoofdstukken vormen het slotstuk: over de rol van vergeving en verzoening in de verhouding tussen daders en slachtoffers, een pleidooi voor een socialere rechtsstaat, en een korte levensbeschrijving.
Slaagt Corstens erin antwoord te geven op zijn vraag hoe de rechtsstaat weerbaarder en strijdbaarder gemaakt kan worden? Hij geeft overtuigende oplossingen voor drie actuele bedreigingen van de rechtsstaat: de positie van de Raad voor de rechtspraak (die onafhankelijk van de minister moet worden door de president van de Hoge Raad voorzitter te maken), het dedain van politici (en anderen) voor de rechtsprekende macht (zij moeten het terrein en de beslissingen van de rechter respecteren) en de houding van de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State in het Toeslagenschandaal (te gouvernementeel). De implementatie hiervan is wel een uitdaging.
Geen spannende inkijkjes
Dan zal ik nu trachten in deze ultrakorte recensie ook enige kritiek te formuleren op de algemene teneur van het boek. Die is idealistisch, maar blijft ook wat aan de oppervlakte. Zo worden de lezer in het afsluitende biografische hoofdstuk geen spannende inkijkjes gegund in het werk van de officier van justitie, hoogleraar of rechter Corstens; wel een opsomming van familieleden, functies en werkzaamheden. Zo lezen we over grote tegenstand tegen zijn benoeming als hoogleraar in Nijmegen, maar komen we niet te weten hoe hij daarmee omging in de samenwerking met zijn nieuwe collega’s. De Nijmeegse decaan die niet naar collega’s luisterde maar zijn eigen zin deed, werd volgens Corstens door iedereen zo enorm vertrouwd dat niemand daar moeite mee had. Het maakt het een beetje een feelgood boek. Bevordering van het ‘morele kompas’ van de mensen is belangrijk, maar hoe doe je dat? Meer financiële gelijkheid, elkaar minder cancellen en meer met elkaar praten, en ook ‘opvattingen die je tegenstaan’ de ruimte geven. Bij dat laatste punt komt de bekende tolerantieparadox helaas niet ter sprake: wat moeten we doen met intolerante opvattingen? Ook de kritiek op de ‘lafhartige’ Hoge Raad in oorlogstijd mist nuance. Al met al rijst uit dit boek een vrij eenduidig universum op van iemand die, zoals hij zelf schrijft, veel geluk heeft gehad. Het is een voor een algemeen publiek prima te lezen sympathiek, maar vooral voor juristen misschien niet erg spannend pleidooi voor het beter onderhouden en behoeden van onze rechtsstaat. En dat is belangrijk genoeg.
Derk Venema is universitair docent rechtswetenschappen aan de Open Universiteit.
Geert Corstens, Onze rechtsstaat, Uitgeverij Prometheus
+ Inspirerend, actueel, persoonlijk
– diplomatiek, schetsmati
