Het International Consortium of Investigative Journalism (ICIJ) heeft via ‘leaks’ de beschikking gekregen over miljoenen documenten en zijn voorlopige bevindingen in oktober 2021 met de buitenwereld gedeeld onder de naam de ‘Pandora Papers’. Na de Panama Papers en de Paradise Paper (vergeet trouwens de Luxembourg Leaks niet…) betreft het de volgende alliteratieve vondst van het journalistencollectief. De naam Pandora is goed uitgekiend: het betreft niet alleen een klein eiland behorende tot de Canadees Arctische Archipel (dat in de gevonden documenten overigens geen enkele rol van betekenis speelt), maar vooral een weinig originele verwijzing naar de Griekse mythologische figuur die een doos met ellende zou hebben geopend waardoor de mensheid aan rampspoed werd overgeleverd.
In de Pandora Papers worden de aandeelhouders van ‘offshorebedrijven’ onthuld. Het gaat vaak, maar lang niet altijd, om aandeelhouder(s) van vennootschappen in (ei)landen met een gunstig belastingklimaat. Daarbij worden 956 offshore bedrijven in verband gebracht met 336 ‘invloedrijke personen’. Onder verwijzing naar een studie uit 2020 van de OESO merkt ICIJ op dat een bedrag van ten minste $11.3 triljoen ‘offshore’ wordt gehouden. Dit bedrag volgt dus niet uit de Pandora Papers zelf. Het ICIJ merkt op dat “Because of the complexity and secrecy of the offshore system, it’s not possible to know how much of that wealth is tied to tax evasion and other crimes and how much of it involves funds that come from legitimate sources and have been reported to proper authorities”. Hoeveel mensen zouden deze bijsluiter lezen? Is de suggestie die daarin ligt besloten te vermijden? Hoeveel lezers zouden hieruit opmaken dat zelfs de mogelijkheid bestaat dat er niets illegaals is gebeurd als je naam in de Pandora Papers wordt genoemd? Hoe ingewikkeld kan het eigenlijk zijn om een leeswijzer te maken die die nuance wel aanbrengt bij dergelijke berichten?
Hier wringt de schoen(endoos). Uiteraard is de wereld gebaat bij volhardende onderzoeksjournalistiek die misstanden aan de kaak stelt. De Toeslagenaffaire is hiervan een treffend voorbeeld. Het niet-aflatende werk van gedreven onderzoeksjournalisten heeft een cruciale rol gespeeld bij het openbaren van deze fundamentele misstand. In tijden waarin de trias politica minder goed lijkt te functioneren, spelen de media een belangrijke controlerende rol.
Maar ik wil ook waarschuwen voor dit soort berichtgeving, waarbij de nuance het al snel lijkt te verliezen van de sensatie. Verschillende in de Pandora Papers ‘geïdentificeerde personen’ hebben uitdrukkelijk verklaard dat hun legale investeringen keurig zijn opgegeven bij de fiscale autoriteiten. Geen geheime zwendel. Geen belastingontduiking. Geen kwaad van mythische proporties. Hoogstens een beleggingsstructuur waarnaar in het huidige tijdgewricht wezenlijk anders wordt gekeken dan jaren geleden. Ik zou het toejuichen als bij dit soort berichtgeving nadrukkelijk in de gaten werd gehouden dat als de suggestie is geopenbaard, het bijna onmogelijk is om deze weer terug in de doos te stoppen. De Prudent Papers, om de ingezette alliteratie maar eens te volgen.
