U gaat zich in uw nieuwe functie bezighouden met vraagstukken omtrent grondrechten in een pluriforme democratische samenleving. Dat klinkt een stuk breder dan ‘recht en religie’. Klopt dat?
“Nee. Recht en religie is een onvoorstelbaar breed vakgebied. Dat maakt de opdracht voor mij wel zo boeiend, maar enige focus is natuurlijk wel nodig. Die ligt in de werking van grondrechten in een pluriforme democratische samenleving, waarbij ik centraal stel de vrijheid van godsdienst of levensovertuiging en het beginsel van de scheiding van kerk en staat. Op dat nog steeds brede terrein doen zich veel intrigerende vraagstukken voor. Het zal dus steeds een kwestie blijven van verdere toespitsing, zonder de bredere context uit het zicht te laten raken.”
Wat is het eerste onderwerp waarop u zich gaat richten?
“Het vakgebied is een snoepkraam. Met zoveel lekkers is het soms moeilijk kiezen. Maar een van de kandidaten is toch wel de legitimiteit van wettelijke uitzonderings- en accommodatiebepalingen gelet op de veranderende rol van religie in onze samenleving.”
Krijgen grondrechten genoeg aandacht in Nederland?
“Er lijkt meer dan ooit publieke aandacht te zijn gekomen voor grondrechten. Denk aan de corona-crisis, bewustwording van persoonskenmerken, sociale veiligheid op scholen en digitalisering. Die toegenomen aandacht vind ik positief. Maar zij is selectief en daarmee niet genoeg. Bijvoorbeeld de hele kinderopvangtoeslagaffaire, de krapte op de woningmarkt, de klimaatcrisis en toegang tot het recht staan slechts zeer beperkt in het licht van grondrechten. Problemen blijven daardoor hardnekkig en voor zover zij worden opgelost, ligt herhaling ervan al snel op de loer. Grondrechten maken steeds meer structureel onderdeel uit van beleid, wetgeving en uitvoering, maar er valt nog een hele slag te winnen.”
Als onderzoeker bij de Vrije Universiteit deed u al langer onderzoek naar conflicterende grondrechten. Is dat extra interessant in deze tijden van corona?
“Elk decennium biedt zo zijn interessante politiek-maatschappelijke context waarin conflicterende grondrechten een belangrijke rol spelen. Lange tijd is het gegaan over de grenzen van de vrijheid van meningsuiting in relatie tot het discriminatieverbod, nu staat de plicht tot overheidszorg voor de volksgezondheid in relatie tot allerlei vrijheidsdenken centraal. Onderscheidend daaraan is dat de coronamaatregelen iedereen raken. Dat maakt het onderzoek en onderwijs naar de onderliggende juridische mechanismen inderdaad extra urgent en interessant.”
Wie ondanks het dringende advies van de overheid toch naar de kerk gaat om zijn geloof te belijden heeft geen coronatoegangsbewijs nodig. Tot het ingaan van de nieuwe lockdown gold dat wie in diezelfde kerk wilde vergaderen wél zijn QR-code moest laten zien. Is het niet raar dat de vrijheid van godsdienst anders uitpakt dan de vrijheid van vergadering?
“Dit vind ik nu een leuke tentamenvraag. Het meest puntige antwoord zal ik u nasturen. Waarschijnlijk zal ik meer dan één antwoordrichting goedkeuren. Kern daarbij is dat er geen hiërarchie is tussen grondrechten, maar dat zij wel verschillend kunnen uitwerken in de praktijk. De vraag is dan welke feiten en omstandigheden daartoe noodzaken.”
Als u het voor het zeggen had…?
“Dan kan iedereen zijn wie die is, doen waar die echt gelukkig van wordt en inschikken als dat soms nodig is. En overigens ben ik van mening dat er minder kan worden gevlogen.”
Wat is het hoogtepunt in uw juridische carrière?
“Je doet je best en presteert naar kunnen en soms blijkt daar iets moois uit te rollen. Zoals mijn roeicoach eens zei tegen onze ‘acht’ en we het blik vooral van grote afstand zagen lonken: ga nu eerst maar eens lekker roeien en luisteren naar de boot, dan komt de rest vanzelf. Dat heeft gewerkt. Het roeien bleek het hoogtepunt. Haast bij toeval kwam daardoor het blik. Zo ongeveer is het ook gegaan met een interuniversitair Moot Court concours, met kabinetsnotities, een mooi arrest, mijn promotie en deze leerstoel.”
Wie of wat is uw bron van inspiratie op juridisch gebied?
Instrumentaliteit en rechtsbescherming van Foqué & ‘t Hart heeft op mijn vijfentwintigste diepe indruk op mij gemaakt. Het is lange tijd mijn juridische bijbel geweest. Een prachtig werk over de grondvoorwaarden voor het (straf)recht en het rechtsbegrip. In lijn hiermee liggen ook Habermas’ Recht en moraal en Witteveens De wet als kunstwerk. Rechtstheoretische werken dus eigenlijk.
Qua persoon denk ik aan Marten Oosting. Ik heb enkele jaren vrij nauw met hem samengewerkt toen hij Nationale ombudsman was. Een bijzonder hoffelijk en aimabel jurist, zeer scherp en precies, praktisch en resultaatgericht en hij had oog voor de bredere context en internationale dimensie van zijn ambt. Een indrukwekkende combinatie van eigenschappen.”
Welk boek las u het laatst?
“Dat zijn er altijd twee. Geen fictie zonder non-fictie, en andersom. Wieslaw Mysliwski heeft mij geraakt met zijn Het Oog van de Naald. Marc de Kesel heeft mij geboeid en verder aan het denken gezet met zijn Goden breken. Essays over monotheïsme over de inherent kritische eigenschap van het monotheïsme, waarmee het een sterke overeenkomst heeft met het veel jongere modernisme.”
Met welke beroemdheid zou u in quarantaine willen?
“Zouden zij nog hebben geleefd, dan zou die beroemdheid Vaclav Havel of Glenn Gould zijn geweest. De eerste een geëngageerd intellectueel met gevoel voor absurdisme, en behalve denker ook doener. Nota bene met ervaring in een cel; dat heeft hij bij mijn weten goed weten te doorstaan. Bovendien hield hij wel van een gezellige borrel. Voor de muziek en het theater zou ik aankloppen bij Glenn Gould, mits die vleugel meekomt natuurlijk. The Boss leeft nog, dus die maakt uiteindelijk de meeste kans; mooi levensverhaal, geweldige muziek.”
