Dat je ook als Nederlandse Zuidaskantoor niet overal mee wegkomt, ontdekte Loyens & Loeff in februari. Toen ontving het advocaten- en notariskantoor een brief van advocaat Frank Peters (Rubicon Impact & Litigation) namens zijn cliënt Greenpeace. De strekking: als Loyens & Loeff de Braziliaanse vleesproducent JBS adviseert over een beursgang, riskeert het kantoor de Wet op het notarisambt en de Wet witwassen en financiering van terrorisme te overtreden. JBS wordt namelijk in verband gebracht met schending van mensenrechten en corruptie.
Het is niet de eerste keer dat van een advocaten- en notariskantoor wordt geëist verantwoording af te leggen, en het zal ook niet de laatste keer zijn. “Er is vanuit de samenleving steeds vaker kritiek op advocaten die moreel dubieuze cliënten bijstaan,” constateert Eric Boot. Hij is universitair docent rechtsfilosofie en juridische beroepsethiek aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) en een van de organisatoren van het symposium op 27 maart.
Boot ziet dat de hedendaagse studenten vaker kritische vragen stellen over het bijstaan van ‘problematische’ cliënten. “Met dit symposium willen we kritisch kijken naar argumenten die worden gebruikt om het helpen van dergelijke cliënten te rechtvaardigen.”
Bijzonder welvarende mensen
Boot las Wendels boek Canceling Lawyers met veel belangstelling. “Hij begint met de vraag hoe het toch komt dat de discussie over het bijstaan van impopulaire cliënten steeds opnieuw oplaait,” verklaart Boot. “Vanuit de samenleving is geregeld kritiek op advocaten die een goede boterham verdienen aan het bijstaan van bedrijven die de leefomgeving schade toebrengen, of die bijzonder welvarende mensen zoals Charlene de Caravalho-Heineken helpen om zo weinig mogelijk belasting te betalen door gebruik te maken van mazen in de wet. Vanuit de advocatuur wordt vaak met onbegrip gereageerd op dergelijke verwijten. Advocaten wijzen op hun rol als partijdige belangenbehartigers, en zeggen dat de advocaat niet kan worden vereenzelvigd met de cliënt.”
Boot noemt Wendel ‘redelijk genuanceerd’. “Hij ziet het feit dat die discussie steeds terugkomt als een aanwijzing dat beide partijen een beetje gelijk hebben. Hij vindt dat je onderscheid moet maken tussen de vraag of je als advocaat moreel dubieuze cliënten kunt bijstaan, en aan de andere kant de vraag hoe advocaten zich daarover moeten voelen.”
Wendel is niet van mening dat advocaten verantwoordelijk zijn voor wat de cliënten doen, maar wel dat ze verantwoording verschuldigd zijn tegenover hun medeburgers. Boot: “Er is meer nodig dan verwijzen naar de gedragsregels, en Wendel
probeert dat aan te reiken. In een pluralistische samenleving als de onze is er nu eenmaal verschil van inzicht over de vraag hoe we onze samenleving moeten inrichten. Tegelijkertijd hebben we een set regels nodig die voor ons allen gelden. Daarvoor hebben we een democratisch besluitvormingsproces ontwikkeld dat iedereen een stem geeft. Aan wetten die zo tot stand gekomen zijn heb je je te houden. Als advocaat is het je taak de belangen van je cliënten binnen de wetten te behartigen, het is niet je taak om die wetten te beoordelen. De grenzen aan wat je mag doen voor je cliënten worden dus niet bepaald door jouw morele kompas maar simpelweg door het positief recht dat op democratische manier tot stand is gekomen. Als je cliënt iets wil doen dat in overeenstemming met de wet is, heb je dat als advocaat uit te voeren, hoe onrechtvaardig je dat ook vindt. Doe je dat niet, dan ga je als advocaat op de stoel van de wetgever zitten.”
Gevoelens van spijt
Maar daarmee is de kous niet af. “Je hebt als advocaat misschien het juiste gedaan, maar dan nog kan het gepast zijn daar gevoelens van schuld, spijt of schaamte over te voelen.” Wendel verwijst naar de filosoof Bernard Williams die het begrip moral remainders introduceerde. Dus hoewel je het juiste hebt gedaan, blijft er moreel gezien nog iets over aan de andere kant van de balans. “Stel dat je vrijspraak krijgt voor de cliënt die iemand heeft vermoord, dan is het niet gepast om met dat resultaat flierefluitend naar huis te gaan. We willen júist advocaten die oog hebben voor de tragische kant, de morele kosten van hun werk. Dan kunnen ze ook oog blijven houden voor de belangen van de wederpartij, de belangen van derden en het algemeen belang.”
Eric Boot denkt dat W. Bradley Wendel tijdens het symposium van twee tegenovergestelde kanten worden aangevallen. “Er zullen respondenten zijn die zich afvragen waarom ze zich schuldig moeten voelen voor hun werk als advocaat. Aan de andere kan zullen er respondenten zijn die zeggen dat advocaten een rol spelen bij belastingontwijking of het faciliteren van milieu- en klimaatschade. Ze hoeven die zaken niet aan te nemen, maar ze doen het wel. Wendel zit er een beetje tussenin.”
Waarom is Wendels boek belangrijk voor Nederlandse juristen?
“Het is gezond om als advocaat kritisch op je rol te blijven reflecteren. Als het cliëntenbelang grote schade toebrengt, kun je je als advocaat afvragen of jij je daarvoor laat lenen. Daarnaast is er sowieso een kentering gaande: van een goed corporate advocaat wordt verwacht dat hij de belangen van anderen meeweegt, bijvoorbeeld in het kader van normen voor Corporate Social Responsability (CSR). En jonge juristen hebben steeds meer bedenkingen bij het bijstaan van dergelijke bedrijven. Aan de top law schools in de Verenigde Staten is de beweging ‘Law Students for Climate Accountability’ ontstaan. Die houden bij welke grote kantoren de meeste ‘geadviseerde emissies’ hebben. Dus bij hoeveel miljarden dollars aan transacties voor fossiele bedrijven de advocatenkantoren betrokken zijn.” Boot verwijst verder naar een artikel over advocatenethiek op mr-online. “Als kantoren jong talent willen aantrekken, moeten ze zich afvragen of ze bepaalde cliënten nog wel willen bijstaan.”
Wendel mag van mening zijn dat advocaten niet op de stoel van de wetgever moeten gaan zitten, maar hij zegt ook dat de advocaat zich wél kan afvragen of het proces van wetgeving wel eerlijk is verlopen. “De ‘Law Students for Climate Accountability’ zijn bijvoorbeeld gefrustreerd dat het klimaatdebat politiek gezien in de VS helemaal vast zit. Kritiek vanuit de samenleving kan ook een signaal zijn dat het proces van wetgeving niet precies klopt.”
Hoe staat het met cancelen van advocaten in Nederland?
Boot noemt onder meer de kritiek op Houthoff in 2022 omdat dit kantoor de Russische staat bijstond na de invasie van Rusland in Oekraïne. “En er verschijnen over dit onderwerp veel artikelen in de opiniesecties van kranten en tijdschriften.” Boot verwijst naar Joni Uhlenbeck (CEO De Roos advocaten). Die schreef in Het Parool een opiniestuk onder de titel ‘Advocaten van Amsterdam, laat je niet leiden door het geld van vervuilende bedrijven, maar door je maatschappelijke plicht’. Boot ziet steeds meer advocatenkantoren als Rubicon Impact & Litigation en De Roos advocaten die alleen nog voor de ‘good guys’ willen werken. “En commerciële advocatenkantoren worden kritischer op cliënten.”
Tot slot: wat kunnen Nederlandse advocaten leren?
“Het doel van het symposium is niet om met het vingertje te wijzen of advocaten aan de schandpaal te nagelen. Wel dat de advocaat gaat bedenken waarom hij het wel of niet gerechtvaardigd acht om een cliënt bij te staan. Stap af van de automatische piloot. Neem een stap terug, denk erover na en leg verantwoording af.”
Het symposium ‘Canceling Lawyers’ met W. Bradley Wendel vindt plaats op 27 maart van 15:00 tot 18:30 uur in gebouw REC zaal A5.14 van de Universiteit van Amsterdam. De respondenten die na de lezing van Wendel reageren zijn: Sanne van Oers (deken van de Nederlandse Orde van Advocaten), Birgit Spiesshofer (advocaat bij Dentons en hoogleraar aan de Bremen University), Wim Dubbink (hoogleraar bedrijfsethiek aan de Universiteit van Tilburg) en Richard Moorhead (hoogleraar recht en professionele ethiek aan de University of Exeter).
