‘Toeslagenaffaire is stresstest voor de Rechtspraak’

De Rechtspraak moet haar luiken opengooien en de burger moet structureel een plek krijgen aan de tafels van de trias. Dat is de overtuiging van de Groningse hoogleraar rechtssociologie Marc Hertogh. “Anders gaat de burger zich verder afkeren van de rechtspraak”, zegt hij in een interview in het nieuwe nummer van Mr.

Delen:

Hertogh sv-c21ae6a0
foto: Geert Snoeijer

Ooit was de rechtsstaat vooral een theoretisch concept. Voor Marc Hertogh (1968) is deze verschoven naar de concrete praktijk. Steeds meer gaat de discussie over wat de rechtsstaat voor de individuele burger betekent, wat hij eraan heeft en waar de rechtsstaat hem in de steek laat. “Dat is een fundamenteel andere discussie dan we gewend zijn, want die gaat meestal vooral over de juridische beginselen van de rechtsstaat en welke er wel of niet onder vallen.” En nu ook de man en de vrouw in de straat zich in het debat mengen, wordt het minder een juridische aangelegenheid en meer een maatschappelijke. Het gaat niet alleen meer over het legaliteitsbeginsel, het gelijkheidsbeginsel en grondrechten, maar ook over het menselijk gezicht dat de rechtsstaat moet tonen.

Nieuwe rol

De verschuivingen die Hertogh constateert zijn nog een beetje wennen voor de staatsmachten. De reacties van de rechtbanken en later de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State op het rapport Ongekend onrecht over de Toeslagenaffaire noemt hij ‘indrukwekkend’. Maar ze móésten wel, lijkt Hertogh te zeggen. “Bij wat ik noem de vermaatschappelijking van de rechtsstaat komen de gevestigde instituties er niet meer met het gebruikelijke repertoire. Ze zijn aan het zoeken naar een nieuwe rol. Ze zitten in een overgangsfase – twintig jaar geleden hadden ze waarschijnlijk niet gereageerd. Dat de Afdeling nu excuses aanbiedt, vind ik een grote stap voorwaarts.”

Positie van de burger

De vraag is wel of dit beklijft, want als het toeslagenstof wat is neergedaald kan iedereen weer terugschieten in de oude modus. Hertogh is bezorgd dat de discussie een jij-bak wordt, met verwijten over en weer: het lag aan de wetgever, het lag aan de rechter, het lag aan de Belastingdienst. “Dan blijf je hangen in de onderlinge verhouding tussen de staatsmachten. Maar de vraag moet zijn: hoe wordt de positie van de burger hierdoor verbeterd?”

Deuren openen

Toch is Hertogh, die de Toeslagenaffaire als een “stresstest voor de Rechtspraak” ziet, ook hoopvol nu rechtbanken en de Afdeling interessante voorstellen doen. “Ze zijn bereid de deuren te openen en het maatschappelijk debat naar binnen te halen. De Rechtspraak moet meer luisteren naar bijvoorbeeld externe deskundigen, de Nationale ombudsman en naar burgers. De meeste spelers zijn het erover eens: zoals het vroeger ging, zo kan het niet meer, er moet iets nieuws gebeuren. Ze voelen dat ze moeten reageren op de vermaatschappelijking van de rechtsstaat.” En dat kan, wat Hertogh betreft, onder meer door de burger een vaste plek te geven binnen de instituties. Maar ja, zo zit ons systeem niet in elkaar. In de trias is geen plaats voor de burger, dat gaat alleen over de verhouding tussen de drie staatsmachten. Een serieuze discussie over lekenrechtspraak kan al een eerste stap zijn.

Rechtsvorming

Maar de Rechtspraak zou ook naar binnen moeten kijken. Rechters weten, zo zegt Hertogh, vaak te weinig wat de gevolgen zijn voor de burgers van een beslissing van de Belastingdienst of van hun eigen vonnis. “Met name de hogere rechter heeft geen belangstelling voor het natraject, staat daar niet voor open en betrekt deze kennisachterstand niet op het eigen functioneren.” Ze zijn meer bezig met rechtsvorming of het voorkomen dat uitspraken uit de pas lopen met bestaande jurisprudentie. Dat rechters soms met de beste bedoelingen harde toeslagenuitspraken deden, had ook niet gehoeven als zij de burger beter kenden, meent Hertogh. “De Rechtspraak moet zich niet afsluiten van kritiek, zoals nu vaak het geval is. In de Toeslagenaffaire was de eerste reactie heel defensief.”

Tweesprong

Volgens Hertogh staat de Rechtspraak op een tweesprong: wordt de gesloten of de open school over gezag van de Rechtspraak dominant? De eerste staat voor afstandelijkheid, mystiek, de zwarte toga, anderen moeten zich er niet mee bemoeien. “Achterhaald”, zegt Hertogh. “Op de lange termijn is het voor het gezag van de Rechtspraak beter als rechters zich – in de school van openheid – kwetsbaar opstellen. Dat zij erkennen niet de absolute waarheid in pacht te hebben en dus openstaan voor kritiek. Dan kun je ook makkelijker terugkomen van oordelen die achteraf verkeerd waren. Die openheid draagt veel meer bij aan het gezag van de Rechtspraak en sluit meer aan bij de huidige tijd.”

In de kramp

Op dit moment is er voor maatschappelijke ontevredenheid over de Rechtspraak weinig ruimte, en dat vindt Hertogh gevaarlijk. “Als de Rechtspraak geen structureel antwoord vindt op de veranderende tijdgeest en de vermaatschappelijking van de rechtsstaat, en terugschiet in oude reflexen, dan keren burgers zich ervan af. Ze gaan dan op zoek naar alternatieven: zelf een arbiter in de arm nemen, online beslissingen afdwingen bij een e-court.” Dat zag Hertogh ook bij het verhaal van Nathalie van Waterschoot – een rechter die zelf met haar kinderen werd vermalen in de raderen van Rechtspraak en jeugdbescherming – afgelopen voorjaar in Mr. “Ik schrik ervan hoe de Rechtspraak als instituut daarop reageert. In de kramp, onwetend hoe om te gaan met kritiek, niet professioneel.” De Rechtspraak moet die kritiek juist omarmen en erkennen dat ze soms te kil is. Een moderne organisatie zegt: wat kunnen we hieruit leren? Gelukkig wordt in de reflectierapporten van de Afdeling bestuursrechtspraak en de rechtbanken onderkend dat het beter kán en moet. Die externe druk gaat zeker een heleboel veranderen, ik ben er niet pessimistisch over.”

Lees hier het hele interview.

Delen:

Het belangrijkste nieuws wekelijks in uw inbox?

Abonneer u op de Mr. nieuwsbrief: elke dinsdag rond de lunch een update van het nieuws van de afgelopen week, de laatste loopbaanwijzigingen en de recentste vacatures. Meld u direct aan en ontvang elke dinsdag de Mr. nieuwsbrief.

Meest gelezen berichten

Van onze kennispartners

Juridische vacatures

Scroll naar boven