Overal op tv werd aandacht besteed aan de tsunami in Azië vijf jaar geleden. Bovendien worden er terwijl ik dit schrijf in Sri Lanka presidentsverkiezingen gehouden. Er is van alles te zeggen over het rechtssysteem in Sri Lanka. Ik ben er vlak voor de tsunami en ook daarna nog geweest, maar daarover een andere keer.
Vijf jaar geleden was ik een week in Macedonië. Mijn werkgever de Wereldbank deed een diagnostisch onderzoek naar de stand van de rechtspleging, en ik ging op bezoek bij een paar rechtbanken. Er waren over de gerechten allerlei klachten gehoord: het was er niet veilig, de openbaarheid schoot tekort en de rechters klaagden dat ze teveel administratief werk zelf moesten doen.
De lokale vertegenwoordiger van de American Bar Association vertelde dat mensen het gebrek aan diversiteit een probleem vonden. Macedonie is een land met allerlei verschillende bevolkingsgroepen. De straatnaamborden hebben Cyrillisch schrift, de woorden de je in de taal het eerst herkent zijn Grieks. Een mengeling van Slavisch en Grieks dus, met nog wat andere invloeden erbij. Diversiteit in de rechtspraak is niet iets dat je binnen een jaar oplost.
Dat was maandag, en voor dinsdag stond een bezoek aan de rechtbank van Bitola op het programma. Daar zou ik de klachten van hierboven proberen te verifieren, en een zitting van de handelsrechtbank bijwonen om te zien hoe het daar toegaat. Als we twee uur op de auto hebben staan wachten blijkt dat die niet besteld is, of dat de bestelling niet is doorgegeven. Dan komt er alsnog een auto, en wij, mijn tolk en ik, vliegen in een uur naar Bitola. De rechtbank daar heeft een mooie nieuwe receptieruimte. Het moderniseringsproject, bedoeld als aanloop naar onderhandelingen over toetreding tot de Europese Unie, heeft hier zichtbaar resultaat gehad. Het ziet er professioneel uit. De handelsrechtbank waar ik voor kom is een alleen zittende rechter die op haar kamer zitting houdt omdat er niet genoeg zalen zijn. Van de vijf zaken op de rol gaan er twee door. Ik begrijp dat de rechter niet kan beslissen als de partijen niet verschijnen. Dus bij niet verschijnen wordt de partij opnieuw opgeroepen, net zo lang tot deze verschijnt. De rechter heeft een computer op haar bureau. Ze heeft zelf sjabloonvonnissen ontworpen die ze gebruikt om tijd te sparen. Ze deelt die sjablonen niet met de andere rechters. Een mannelijke collega wil graag met me praten over de werklast. Sure. Ik vraag of hij een computer gebruikt, al of niet met de sjablonen van zijn collega. Nee, dat doet hij allemaal niet. Met gevoel voor drama trekt hij zijn kast open om de werkvoorraad te tonen. Ik zie vier lege planken en een stapel van een stuk of tien dossiers die er in mijn ogen niet erg bewerkelijk uit zien. Tja. De president van de rechtbank poseert voor mijn camera in de glimmende nieuwe zittingszaal. Prachtig. We moeten voor donker weer in Skopje zijn, dus het wordt tijd om te vertrekken.
Op donderdag bezoek ik de handelsrechtbank van Skopje I. Ook mijn collega Marinela Jokasinovska houdt zitting in haar eigen kamer. Ze wordt bijgestaan door een griffier, en er zijn twee juryleden. Dat zijn werkloze academisch geschoolden die tegen vergoeding hier mee mogen zitten en ook vragen stellen. Het zijn twee vrouwen. Ik kan ze er de hele dag niet op betrappen dat ze iets vragen. Mijn tolk is de enige man in Marinela’s kamer. Zij zet intussen thee van gedroogde appelschillen, in het oude theepotje van haar oma. Dan begint om 8.00 uur de zitting. Er komen die ochtend 22 zaken langs. Zelfs in zaken zonder verweer moet de rechter ambtshalve de gegrondheid van de vordering onderzoeken. Meestal benoemt ze daarvoor een boekhouder als gerechtelijk deskundige. Ze vraagt partijen om stukken. Die komen vaak niet. Ze heeft na drie jaar wachten op een stuk wel eens een boete opgelegd. In hoger beroep werd dat door het hof vernietigd.Om tien uur, in de pauze, trakteert Marinela op een broodje bij de bakker aan de overkant. In de volgende zaak is voeging gevraagd. Ze wijst het af. Een heftig debat volgt. De advocaten zijn niet gewend dat ze hun zin niet krijgen. In de laatste zaak wordt nog een (partij-)getuige gehoord.
Aan het eind van de zitting, tegen een uur of een, maak ik de balans op. Er gebeurt in al die zaken weinig. Alles wordt aangehouden. Marinela: “Ach weet je, de mensen zijn arm. Elke uitstelmogelijkheid wordt aangegrepen. Ze kunnen toch niet betalen. Als ik een vordering toewijs volgt er nog een executieprocedure. Alles wordt opnieuw bekeken.” Procedures duren gemiddeld een jaar of vijf per instantie.Er komt een nieuw wetboek van burgerlijke rechtsvordering met meer verantwoordelijkheid voor de partijen en harde termijnen.
Maar een ding begrijpt Marinela toch helemaal niet: hoe ze mij naar Bitola hebben kunnen sturen, want dat is toch echt de meest corrupte rechtbank van het land. Daar zie je natuurlijk niets van als je er een dagje rondloopt, maar toch.
Uit onderzoek weten we dat grote traagheid zoals hier een factor is die corruptie in de hand werkt. Ik ben dus geneigd haar te geloven, hoewel het altijd moeilijk is om met zekerheid vast te stellen of er echt sprake is van rechterlijke corruptie. Ik ben de afgelopen tijd op zoek geweest naar voldoende bewezen voorbeelden van rechterlijke corruptie in Europa, als reactie op de vraag daarover van Egbert Myjer, rechter in het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg, en lid van mijn promotiecommissie. Hij zei bij mijn promotie: Corruption in courts in Europe, my dear, you are provocative! Vanwege het ontbreken van hard bewijs was dat niet zo makkelijk te pareren. Maar de vraag bleef hangen. Ik moest terugdenken het bezoek aan Macedonië, aan de dramatische vermindering van de corruptie in Slowakije in de aanloop naar de toetreding tot de EU, en aan de berichtgeving over de voorzitter van de handelsrechtbank van Brussel die tweemaal geschorst werd op verdenking van corruptie, maar nu weer gewoon in functie is. En aan Roemenië en Bulgarije, die lid mochten worden van de EU terwijl ze niet voldeden aan de eisen. De opsomming? Hardly provocative, my dear, just reality.
