Op 4 februari belegde de Eerste Kamer een expertmeeting over de staat van de rechtstaat. Het ging er tobberig aan toe. Kopstukken uit de rechtspleging zoals Brenninkmeijer, Hendriksen, Buruma, Hirsch Ballin, Corstens, Tjeenk Willink, Van de Schepop klaagden over hogere griffierechten, bezuinigingen op OM en rechtsbijstand, en zelfs een democratie die niet meer zou werken. De rechtstaat in gevaar, hoorden de media.
Een beetje awkward – zoals dat bij ons thuis nu heet – was het wel. Zaten in deze zaal niet de mensen aan wie de zorg voor de rechtstaat was toevertrouwd? Misschien was er in hun keuken ook iets fout gegaan. Er kwamen weinig cijfers of bewijs op tafel. Ja, een wetsvoorstel minimumstraffen of een bestuurder die meepraat over een rechtszaak. Maar wat er daardoor nu zo ontwricht raakt, is nog niet meteen duidelijk.
Genoeg aanleiding om eens in recent verschenen data te duiken. In november kwam een Eurobarometer survey uit, Justice in the EU, vol met opvattingen uit 28 EU-landen over de kwaliteit van hun rechtstaat. Daarin staat dat 83% van de Nederlanders vindt dat het goed zit met de rechterlijke onafhankelijkheid in strafzaken. 73% beoordeelt de uitspraken als fair. Civiele en administatieve rechters boeken vergelijkbare scores. Nederland doet het op al deze punten consequent beter dan ieder ander EU-land. Een topprestatie van onze rechters en geen gevaar te duchten.
Ook de publicatie Rechtspleging Civiel en Bestuur 2012 (WODC) bevat een schat van gegevens. Ik zocht naar het percentage conflicten dat wordt beslecht, dat minnelijk wordt opgelost en waarin mensen zonder resultaat afhaken. Ook aantallen gegronde klachten, klantwaardering en vertrouwen in rechtspraak geven indicaties. Maar ik kon geen aanwijzingen vinden dat het ernstig misgaat.
Wel blijkt iets anders. Vanaf rond 2010 neemt het aantal geschillen, aktes en binnenkomende rechtszaken af. Bijna overal in de klassieke rechtstaat groeide de productie tot voor kort, maar nu buigen de grafieken naar beneden. Ondertussen neemt het aantal werkzame personen bij rechtbanken en juridische beroepen nog toe. Er is dus minder werk, en minder budget in de rechtstaat, voor te veel mensen. Aha. Krimp doet pijn en misschien zagen we die op de gezichten in de Eerste Kamer.
Als gebruikers het laten afweten, dan zou men kunnen denken dat dat dat door te hoge griffierechten. Dat is niet waarschijnlijk. Want die zijn pas onlangs verhoogd en vormen maar een klein deel van de prijs van toegang tot recht. Aan bijbehorende rechtshulp geven burgers en bedrijven al snel een veelvoud uit. Volgens de Eurobarometer survey is weliswaar 41% van de Nederlanders ontevreden over de kosten van civiele procedures, maar slechts enkele Europese landen doen het beter.
Veel minder is onze bevolking te spreken over de doelgerichtheid (straightforwardness) van de civiele procedure. Nederland komt hier op de Europees barometer niet verder dan plaats 20 en laat alleen een paar Oost-Europese landen, Spanje en Italië achter zich. Voor begrijpelijkheid van vonnissen en doorlooptijden (62% ontevreden) is de score ook zwak. De administratieve procedure scoort iets beter, maar blijft niet meer dan een middenmoter.
Gebruikersstaking
Gek zijn deze cijfers niet. De civiele procedure is in essentie nog steeds een opgelapte versie van de procedure uit 1839. Vanaf de dagvaarding onbegrijpelijk en onvermoeibaar alles wat aan de orde komt polariserend. Je moet wel heel erg klem zitten om die te gaan gebruiken.
Bij HiiL deden we eerder langjarig onderzoek naar de productie van regels. Daaruit bleek dat regelgeving steeds meer privaat en internationaal tot stand komt, in duizenden informele netwerken, afspraken en akkoorden. De rol van de procedures van de Grondwet daarin wordt steeds kleiner.
De rechtstaat in gevaar? De data duiden eerder op een gebruikersstaking. Tijd om eens een kijkje in eigen keuken te nemen?
