Nog niet zo lang geleden vermoordde een voormalig verpleger 19 bewoners van een Japanse inrichting voor geestelijk gehandicapten. Zelf was hij nog niet zo lang geleden ontslagen – als werknemer. Hij wilde toch nog iets bijdragen: die mensen en hun naasten uit hun lijden verlossen.
Hoe gek moet je zelf zijn om zoiets te doen? Mensen doden zonder doorslaggevende redenen is toch dé kapitale misdaad? Als het leven niet moet worden beschermd, wat dan wél? Dat leven is immers vooronderstelling van alles van waarde. Zonder leven valt niets waardevols te beleven, of te zijn.
Probleem is alleen dat ‘de waarde van het leven’ een tamelijk waardeloze uitdrukking is. Het leven is immers met niets te vergelijken. Hoe is het om dood te zijn? Dat weet niemand. Bovendien moet elke maatstaf voor de waarde van het leven uit dat leven zelf komen. Ook dat helpt niet verder. Het leven zelf is de context van alle zingeving. Dus kan dat leven zelf niet nog eens zinvol of zinloos zijn. Zin of geen zin, waarde en onwaarde zijn er alleen ín het leven.
Dat geldt niet alleen voor “het” leven, voor zover dat al een zinvolle uitdrukking is. Ook individuele levens zijn uiteindelijk met niets te vergelijken. Niemand kan volledig uit zichzelf treden om te zien wat voor zin zij heeft. Waarom zou je ook. “Ik ben mijn wereld.” Dat is geen eenzaamheid. Het is de zekerheid dat het genoeg is om er gewoon te zijn, met en voor jezelf en anderen.
Kun je wel stellen dat het leven van – bijvoorbeeld – Moeder Teresa meer waard was dan dat van een massamoordenaar? Ja, voor zover het gaat om de waarde van een mensenleven voor andere mensenlevens. Die moordenaars hadden er beter niet kunnen zijn, net zo goed als meer Moeder Teresa’s geen kwaad zouden kunnen. Zij brengen zin in het leven.
Wat is leven zonder zin in het leven? Wie er geen zin in heeft mag er mee ophouden, al mag niet zomaar iedereen daarbij helpen. Zo kunnen bejaarden besluiten dat zij liever korter en gelukkiger leven dan langer met leed en pijn. Dat is geen keuze tussen leven en dood. Voor zover bekend gaat iedereen vroeger of later dood. Euthanasie en eigenlijk ook zelfmoord zijn dus eigenlijk keuzen tussen twee levenslopen. Waarom doorgaan als je er echt geen zin meer in hebt en daaraan niets meer is te doen?
Geen zin in het leven hebben kan ook betekenen: er niet eens zin of geen zin in kunnen hebben. Dit is het probleem van onomkeerbaar comateuzen en andere eigenlijk alleen vegetatief levende mensen. Joseph Raz nog maar eens geciteerd, hoe radicaal het ook klinkt:
Life seems not so much intrinsically valuable as a precondition for doing anything valuable. But if so life should not be valued (except on instrumental grounds) except in as much as it is spent in valuable pursuits. There is no intrinsic value in vegetating life. … Survival is to be (intrinsically) valuable only if it is used to engage in valuable activities.
Zo beschouwd heeft die euthanasiaste Japanner eigenlijk best veel punten. Tegen het doden van mensen kan niet pleiten dat hét leven van waarde is, zonder bewuste zin in het leven is een leven niets waard en zwakzinnige levens zijn niet zonder meer zinvol voor anderen.
Maar moord en doodslag zijn toch verboden en strafbaar? Ja, maar niet omdat leven beter is dan dood. Daarover is echt niets bekend. Niemand weet immers wat het is om dood te zijn. Bovendien zou zelfmoord dan ook verboden (moeten) zijn. De enige en volstrekt doorslaggevende reden tegen moord en doodslag is dat de meeste mensen nog zin hebben in hun leven en dus niet dood willen. Meer niet.
Wat willen zwakzinnigen? Willen zij leven? Hebben zij er zin in? Is er zin in hun leven? Nogal eens weten zelfs hun naasten dat niet. Wat te doen met zwakzinnigen die ondraaglijk lijden maar niet kunnen weten en uitleggen of zij daarmee willen doorgaan? Mogen hun naasten bepalen of die onmachtige mensen mogen blijven of niet? Wie mag wie dwingen om door te leven, als dat al leven kan worden genoemd?
Zo zijn er nog meer ongemakkelijke vragen. Wat te doen met pasgeborenen die biologisch in leven kunnen blijven maar niet verder dan vegetatief bestaan? Of met comateuzen zonder enig uitzicht op herstel?
Zolang iedereen uiteindelijk dood gaat draaien alle zelfmoord, hulp bij zelfdoding en euthanasie uiteindelijk alleen maar om de vraag hoe kort of lang iemands leven moet zijn. En dus om de vraag wat toegevoegde waarde is van langer leven, voor de mens zelf en voor de anderen.
Daarmee moet natuurlijk uiterst voorzichtig worden omgegaan. Net zo goed als duidelijk is dat de zwakzinnige levens verkortende Japanner niets anders rest dan langdurige of zelfs levenslange onttrekking aan het maatschappelijk verkeer. “Zelf kan ik honderden mensen helpen” zou hij hebben gezegd. Daarmee is hij nog geen Moeder Teresa.
Haal de dood uit al deze discussies, bijvoorbeeld met Peter Singer die al eerder beredeneerde dat er geen fundamenteel verschil bestaat tussen de menselijke waarde van een foetus en die van een pasgeborene met niet meer dan vegetatieve vooruitzichten. In Duitsland mocht hij niet optreden: het Keulse “Philosophiefestival” wilde geen mensen op het podium “die euthanasie op behinderte Menschen bepleiten”.
Die Duitsers wisten daar natuurlijk meer van. Maar hun spreekverbod tegen Peter Singer – nota bene de grote man van dierenrechten en pleitbezorger van een werkelijk universele ethiek – berust op niet meer dan etikettenzwendel. De vraag is immers wat een menswaardig leven is. En of het barmhartig is om alle mensenleven altijd voort te laten bestaan.
