Willems, de oude baas van de Ondernemingskamer, werd gevraagd of hij kon leven met zijn rechterlijke beslissingen. Hij antwoordde (in NRC Handelsblad van 9 januari jl.):
Een rechter heeft geen mening. … Natuurlijk heb ik als persoon wel sociaal-politieke meningen. … Ik vind het niet moeilijk om die knop om te zetten. … In het strafrecht is dat anders. Neem de Schiedammer parkmoord, waar iemand onterecht voor heeft vastgezeten. Als mij dat zou overkomen, zou ik mij diep ongelukkig voelen. Dan zou ik zeggen: laat mij dit maar niet meer doen, ik ben hier zo door geraakt dat ik als rechter niet meer kan functioneren.
Jammer trouwens dat Willems’ gedachten in termen van ‘onterecht’ in de krant zijn gekomen. Wat een lelijk en overbodig neologisme, beter te vervangen door een bijvoeglijk naamwoord als ‘misplaatst’ of ‘ten onrechte’ als bijwoord. – Zouden zijn woorden ook gelden voor de staande magistratuur? Als Vrij Nederland van 15 september jl. gelijk heeft zijn betrokkenen bij de Schiedammer parkmoord en andere misstanden met stille trom vertrokken en bevorderd naar de rechterlijke macht. (Het blad wordt dan ook door justitie aangepakt.) Dan krijg je iets in de trant van: “Na mijn falen als officier kan ik als zodanig niet meer functioneren, dus word ik maar rechter.” Zou Willems dat hebben bedoeld?
Dat kan bijna niet. Maar misschien heeft de jarenlange gevangenisstraf ondergaan door een onschuldige hen niet echt geraakt. Of denken zij er niet meer aan. Dan is er geen probleem en kun je gewoon blijven functioneren. Alles tot je zelf terugbrengen voorkomt een hoop gedoe.
Waarom zouden we het ook moeilijk maken? Als je toch nog last hebt van je geweten dan ga je naar de bedrijfspsycholoog of een andere zielzorger, praat je er een paar keer over en ben je het kwijt. Gewoon vergeten. Dingen gebeuren, jammer dan, de tijd gaat door, je loopbaan ook natuurlijk.
Rhijnvis Feith dichtte al (in Nieuwjaars-lied, 1805):
Uuren, dagen, maanden, jaaren,
Vliegen als een schaduw heen.
Ach! wij vinden, waar wij staaren,
Niets bestendigs hier beneen!
Op den weg, dien wij betreden,
Staat geen voetstap, die beklijft:
Al het heden wordt verleden,
…
Gedane zaken nemen geen keer en wat zou je je ook druk maken over dingen die je toch niet meer kunt veranderen. En zo’n Kees Borsboom ach had hij het in de bak nou echt zo veel slechter dan daarbuiten? Die man had toch al geen toekomst. Wat zou je je daarover druk maken, er lopen zo veel van die arme drommels rond.
Trouwens wat is dat nu eigenlijk, dat verleden? Bestaat dat eigenlijk nog wel? Dat verleden is toch nergens te zien? Het is toch weg? Waar hebben wij het dan over? Presentism, de heersende opvatting in de hedendaagse wetenschapstheorie, stelt dat niets werkelijk is behalve het hier en nu. Dan is het verleden net zo onwerkelijk als de toekomst. Go with the flow en als je verder nergens last van hebt des te beter.
Maar het gedicht was nog niet af.
Schoon ‘t ons toegerekend blijft!
Vervolgde Rhijnvis Feith. Hoe kan dat dan? Wat niet is kan toch ook niet worden toegerekend? Kees Borsboom zal antwoorden dat hij zich toch zeker weet te herinneren dat hij vast heeft gezeten. Dat is dan ook maar een gevoel en een beetje zielzorger moet hem daar van af kunnen helpen: vergeet die rare herinneringen en werk aan je toekomst. Dat doen die weggepromoveerde magistraten ook.
Vreemd is alleen dat als alle verleden weg is, er ook geen enkele schuld is. Dat gaat misschien wat ver. Tenminste, dat moeten die officieren van justitie en rechters zelf ook hebben gedacht, anders was er geen zaak, ook niet tegen Kees Borsboom. Of tegen wie dan ook.
Dan zijn er toch criminele verledens, of tenminste herinneringen er aan, wat allerlei moderne wetenschapstheorie (volgens eigen opvatting zelf ook niet meer dan een moment in de tijd) mag beweren. Zonder herinnering is er geen schuld. Zonder diezelfde herinnering is er ook geen persoonlijkheid. Kant schreef al: persoonlijkheid is het bewustzijn van identiteit in de tijd. Dus is er ook geen persoonlijkheid zonder schuld als gevolg van eigen doen en laten in het verleden. Wie zijn schuld vergeet stelt niets voor.
Hoe komt de schuldenaar er uit? Schuld moet niet worden vergeten, maar worden goedgemaakt. In het allermooiste geval brengt de schuldenaar het slachtoffer, de schuldeiser, terug in een staat als ware niets verkeerd gedaan. Zo laat je het verleden niet verdwijnen, maar draai je de tijd terug. Dat lukt niet altijd helemaal, zeker niet met mensen als Kees Borsboom. Toch is het de enige manier om onder Rhijnvis Feiths laatste strofe uit te komen. Geen zielzorg voor magistraten kan daar tegen op.
