De strafrechtspraktijk wordt net als alles in onze samenleving beheerst en geregeerd door de maatregelen om het besmettingsgevaar in te dammen van het virus dat COVID-19 veroorzaakt. De deuren van de gerechten zijn gesloten sinds 17 maart. Alleen voor urgente zaken – ‘zaken die niet kunnen wachten omdat dat raakt aan de rechten van rechtzoekenden en verdachten, bijvoorbeeld omdat een termijn verloopt waarbinnen de rechter moet oordelen’– wordt op deze regel een uitzondering gemaakt. Voor strafzaken gaat het om noodzakelijke beslissingen, oftewel die omtrent de voorlopige hechtenis: voorgeleidingen aan de rechter-commissaris, tussentijdse toetsing in raadkamer of op pro forma-zittingen, of supersnelrechtzaken waarbij de verdachte vastzit op het politiebureau.
In strafzaken die wel doorgaan wordt steeds gezocht naar een manier om de procespartijen te horen via een telefonische (beeld)verbinding. Recent is het Besluit videoconferentie op deze noodgreep aangepast, vooruitlopend op een wetswijziging van art. 131a Sv. Het is wat de minister van Justitie betreft zaak om de uitzonderingscategorieën waarbij het videoverhoor niet mocht plaatsvinden (minderjarige of psychisch gestoorde verdachten, verdachten van ernstige zeden- of levensdelicten), aan te passen. Slechts bij hoge uitzondering worden op dit moment nog fysieke zittingen gehouden, wat begrijpelijk is maar zeker op gespannen voet staat met fundamentele principes als het aanwezigheidsrecht van verdachten en de openbaarheid van de rechtspraak. Het is helaas niet anders. Deze praktische oplossing verdient hoe dan ook de voorkeur boven de Noodwet rechtspleging die in geval van een noodtoestand ook van stal kan worden gehaald en waarbij conform art. 13 van die regeling de strafrechter ‘wettelijke voorschriften rondom termijnen en vormen’ helemaal buiten beschouwing kan laten.
Quarantaine is uiteraard gemakkelijk toe te passen op mensen die toch al een groot deel van de dag achter de tralies zitten, maar dat is een onaanvaardbaar cynische benadering. Het niets ontziende besmettingsgevaar had een aanzet kunnen vormen voor de strafrechter om structureel andere afwegingen te maken ten gunste van de persoonlijke belangen van een voorlopig gehechte verdachte. Op de Nederlandse praktijk van de voorlopige hechtenis valt immers al zoveel af te dingen. De toch al beperkte vrijheden van voorlopig gehechte verdachten binnen de PI worden in deze corona-tijd daarentegen gemakkelijk verder beknot. Bezoek van familie en vrienden wordt de gedetineerden ontzegd, ze komen gedurende de dag nu echt amper achter de deur vandaan en zelfs bezoek van advocaten is nauwelijks mogelijk. Dit wordt verergerd omdat in gevangenissen meer gedetineerden bij elkaar worden geplaatst, zelfs de personen die aanvankelijk alleen op cel zaten. De vrees voor besmetting is in een gevangenis niet minder groot dan daarbuiten en bovendien bestaan bij de verdachten oprechte zorgen voor die familie en vrienden in de buitenwereld.
De raadkamer van de rechtbank Noord-Holland laat zien dat zij wel oog heeft voor deze situatie, maar die situatie wordt zoals meestal bij het systeem van de voorlopige hechtenis in eenzelfde abstracte toets versleuteld zodat niet snel een reden voor schorsing zal worden aangenomen. Nu zaken tijdelijk niet meer inhoudelijk worden afgedaan en een ‘straf conform voorarrest’ geen verlichting kan bieden, bestaat een levensgroot risico dat diezelfde verdachten juist met een niet inhoudelijke pro forma-zitting onnodig lang blijven vastzitten. Covid-19 hakt er zo nog harder in.
