Hoe prachtig is ons vaderland! Zo weids en schitterend ook nog steeds ons landschap van rivieren. Zo biedt de Waalbandijk bij Zaltbommel werkelijk indrukwekkende uitzichten: op de rivier, meanderend tussen oevers in eindeloos groene schakeringen, de donkere toren van de St. Maartenskerk afstekend tegen de eindeloos blauwwitte hemel, de volkomen 19de eeuwse spoorbrug en het hedendaags “monument”, de Martinus Nijhofbrugpylonen hoog uitstekend boven landschap en stedenschoon. Jammer van de kerktoren, ontwijd en vernederd door de ijdele bouwmeesters van het moderne wegverkeer maar toch nog te zien in een zo mooi mogelijk licht. Alles in de stilte van verkeers- en andere geluiden ver weg, in late zomernamiddagzon. Een enkele reiziger spoedde zich onder langs de dijk, naar prozaïscher onledigheden.
Wat voerde uw schrijver naar die verre oevers? Een oude zaak tegen een aannemer ter plaatse, met advocaat. Groot was de inzet niet, maar toch. De handwerker had zich er in vastgebeten: hij moest en zou zijn centen krijgen, al kostte hem dat meer dan zijn inzet. Na enige heen- en weergepraat werd geschikt. Zo kreeg de aannemer een redelijk deel van zijn geld – al zal hij daarvan na aftrek van rechtsbijstandskosten weer minder overhouden.
Nu zou uw columnist ook nog zijn afgereisd als geen stok achter de deur had gestaan – de kans op een zaak voor de rechter, als deel van een ragfijn spel van rechtsbedeling. Eigenlijk hoort die dreiging altijd te spelen, tenminste als wordt onderhandeld over rechten. Partijen schatten en bluffen, krabbelen terug en heen, houden kaarten voor de borst, leggen troeven op tafel, leveren in en pakken soms toch de winst, alles in het licht of ook wel eens de duisternis van “wat de rechter zou doen” en: van wat dat onderscheiden partijen zou kosten dan wel opleveren.
Voorspelling van rechterlijke uitspraken is vakwerk, zo niet zwarte kunst. Wet en rechtspraak zijn daarbij weinig behulpzaam. Niet altijd is het zo bont als bij de kantonrechter die in een ontslagvergoeding afwees “omdat hij Sinterklaas niet was”, na dezelfde werkgever in een volstrekt gelijk geval wél fors te hebben laten betalen. Die kantonrechter doet het niet meer, al zijn er nog genoeg waarop niet alle peil tegelijk is te trekken.
Gelijk hebben is nu eenmaal niet altijd gelijk krijgen, en daaraan staat ook geld in de weg. Advocatenkosten niet meegerekend was rechtspraak tot nu toe redelijk betaalbaar – al blijft het de vraag of dergelijke kosten werkelijk verenigbaar zijn met vrije toegang tot de rechter.
Nu heeft de overheid bedacht dat rechtzoekenden “de werkelijke kosten” van rechtspraak moeten dragen. Minister Opstelten zei er nog iets bij in de trant van: “Wij zijn Sinterklaas niet, het gaat om de eigen verantwoordelijkheid van de burger”. Dat is net zo krankzinnig en eigenlijk te kwader trouw als de uitspraak van de kantonrechter. Rechtspraak is er onder andere om mensen, instellingen, bedrijven en overheden die hun eigen verantwoordelijkheden niet nemen tot de orde te roepen. Daarom moet de toegang tot de rechter zo vrij mogelijk zijn. Een maatschappij zonder redelijke mogelijkheden tot rechtsverkrijging is geen rechtsstaat. In een dergelijke samenleving blijft ontrechting van toch al armeren en zwakkeren ongestraft – tenzij in arren moede voor eigenrichting wordt gekozen. Dan worden rechtspraak en bijbehorende executie pas werkelijk geprivatiseerd.
Maar! wordt hier tegen in gebracht: mensen gaan te gemakkelijk naar de rechter en dus kunnen drempels geen kwaad. Nogal eens is het sop de kool niet waard of wordt zelfs chicaneus geprocedeerd. Daartegen kunnen andere drempels helpen. Advocaten moeten hun rollen als poortwachters waarmaken en alleen procederen als het echt niet anders kan. Terecht komt ook de balie op tegen hogere prijzen van rechtsverkrijging. Toch heeft diezelfde balie boter op het hoofd. Ook onnodig procederen brengt geld in het laatje en komt dan ook te vaak voor.
Onderhandelingen kunnen meer opleveren dan dure en langdurige procedures. Maar er moet een stok achter de deur zijn. Dreiging met rechtsgang mag dus niet loos zijn. Dus mogen die juridische procedures niet te veel kosten. Bovendien mag informele conflictbeslechting niet worden ingegeven door de prijs van rechtsgang. Dat is de omgekeerde wereld: “omdat de rechter te duur is proberen we er zelf maar uit te komen”. Of dat altijd leidt tot gelijk krijgen voor wie dat heeft is nog maar de vraag.
Eigenlijk is dat allemaal bijzaak. Want wat maakt rechtspraak zo duur? Complexiteit van procedures en andere juridische dan wel ceremoniële elementen, van de krochten der burgerlijke en andere rechtsvordering, gebrekkige administraties, uit de hand gelopen automatiseringsprojecten en erger tot en met overbodige overhead met als kostbaar toppunt het pluche apparaat of eigenlijk staatsrechtelijk wangedrocht van de Raad voor de Rechtspraak, voor zo ver bekend voornamelijk voortbestaand om foute collega’s de handen boven het hoofd te houden. Er is in deze kolommen eerder over geschreven, geholpen heeft dat in de tussentijd nog niet.
Zo houdt het rechtsbedrijf zichzelf aan de gang. Advocaten verdienen er aan, net als zo veel anderen. De justitiabelen houden het geheel draaiende, maar hun eigen rechten en belangen zijn daarbij niet de hoofdzaak. Nog maar eens groot jurist Jeremy Bentham geciteerd: al twee eeuwen geleden noemde hij lawyers the scum of the earth, bezig met steeds ingewikkelder en overbodiger vormen en waardigheden om er zelf beter van te worden – ijdele bouwmeesters van bruggen voor zinloos rechtsverkeer.
Dat moet en kan anders. Zorg inderdaad voor andere dan geldelijke drempels tegen overbodige procedures. Niet alleen de burgerlijke rechtsvordering moet verder worden vereenvoudigd. Het moet gaan om materieel recht, niet om formaliteiten. En verlos het rechterlijk bedrijf moet van overbodige administratieve en andere ornamenten. Dan wordt de rechtsbedeling niet alleen beter, maar ook goedkoper. Al geeft het nog steeds geen pas om rechtzoekenden te laten betalen. De kosten van het rechtsbedrijf dienen publiek te zijn. Anders is er geen vrije toegang tot de rechter.
Terug naar Zaltbommel: die zaak liep nog wél goed af. Zo kan het conflict worden vergeten en blijft de herinnering aan die dag bepaald door het prachtige landschap. Heel laten, zonder hek er om heen, net als rechtspraak voor ons allemaal.
