“Gezinnen moesten vechten tegen een veel machtiger overheid,” reageert Henk Naves. “Een oneerlijke strijd, waar rechtspraak niet altijd de bescherming bood die deze ouders wel verdienden. De Rechtspraak moet in de spiegel durven kijken en met dit rapport geven deze bestuursrechters het goede voorbeeld.”
De parlementaire ondervragingscommissie die onderzoek deed naar de toeslagenaffaire concludeerde eind vorig jaar al dat bestuursrechters in gebreke waren gebleven.
Ouders en advocaten
In reactie stelde het Landelijk Overleg Vakinhoud Bestuursrecht (een landelijk overlegorgaan van bestuursrechters) een werkgroep in om te reflecteren op hoe bestuursrechters kinderopvangtoeslagzaken hebben behandeld. De werkgroep vroeg meer dan honderd rechters en juridisch medewerkers naar hun ervaringen en hun visie op de toekomst. Ook werd gesproken met ouders, advocaten en medewerkers van de Belastingdienst.
De Werkgroep Reflectie Toeslagenaffaire, onder leiding van rechter Jan van Catsburg van de rechtbank Midden-Nederland, heeft alle 16.753 kinderopvangtoeslagen onderzocht die tussen 2010 en 2019 aan bestuursrechters zijn voorgelegd. De onderzoekers constateerden dat ouders in nog geen 25 procent van de zaken door de rechter in het gelijk zijn gesteld. Ook in hoger beroep vingen zij vaak bot.
Een werkgroep vindt dat lagere rechters zich vrijer moeten voelen om tegen de jurisprudentie van een hogerberoepsrechter (in dit geval de Raad van State) in te gaan. Om onrecht in de toekomst te voorkomen moet volgens de werkgroep in vergelijkbare zaken de rechtsbescherming van het individu belangrijker zijn dan het waarborgen van rechtseenheid en rechtszekerheid.
Alles-of-niets
In het rapport is te lezen dat bestuursrechters regelmatig worstelden met gevoelsmatig strenge uitspraken en de heersende jurisprudentie van de Raad van State, de hoogste bestuursrechter. De Raad van State bevestigde bij rechtszaken rondom de kinderopvangtoeslag structureel de ‘alles-of-niets-uitleg’ van de Belastingdienst. Daardoor leidden kleine fouten, zoals het niet kunnen aantonen van de betaling van de eigen bijdrage, tot een terugvordering van de volledige toeslag.
De meeste rechters bij de rechtbanken pasten voortaan ook deze uitleg van de regels toe. In de eerste plaats omdat zij ouders geen valse hoop wilden bieden, een afwijkend oordeel zou ongedaan worden gemaakt in hoger beroep. Maar ook omdat het van belang is dat wettelijke regels in het hele land op dezelfde manier worden toegepast.
De werkgroep concludeert dat rechters bij zaken waar voor burgers grote belangen op het spel staan alle relevante feiten en de persoonlijke omstandigheden van de rechtszoekende grondiger onderzoeken, op de zitting bespreken en vastleggen in hun uitspraak. Óók als dit niet tot een juridisch ander oordeel leidt omdat bijvoorbeeld de wet deze ruimte niet biedt.
Overleg en tegenspraak
De bestuursrechters pleiten daarnaast voor meer overleg en tegenspraak binnen de rechterlijke macht. Bijvoorbeeld door juridisch medewerkers aan te moedigen om zich uit te spreken als een zaak bij hen een ongemakkelijk gevoel oproept. Maar het vraagt ook om meer kritische reflectie en uitwisseling van ideeën tussen rechters onderling, ook over de grenzen van het eigen gerecht heen. Rechtbanken moeten elkaar meer opzoeken voor overleg over ontwikkelingen in de rechtspraak en met elkaar bespreken bij welk type zaken mogelijk onrecht dreigt. Ook pleit de werkgroep voor betere informatie-uitwisseling tussen rechtbanken en de Raad van State.
“Ik hoop dat de slachtoffers van de toeslagenaffaire en de samenleving zien dat de Rechtspraak wil leren van het verleden,” zegt Naves. “Een eerlijke kijk naar het eigen handelen maakt het onrecht niet ongedaan, maar kan het mogelijk wel in de toekomst voorkomen.”
Andere staatsmachten
Hij wil rechters ondersteunen bij het toepassen van de aanbevelingen. “Dat kan door in de toekomst bijvoorbeeld veel meer rechterlijke uitspraken online te publiceren, zodat misstanden eerder worden opgemerkt. En door nog vaker in gesprek treden met andere staatsmachten. Om niet functionerende wetgeving of een onrechtvaardige uitwerking van beleid onder de aandacht te brengen. Maar ook om te blijven benadrukken dat het tijd is dat de Rechtspraak een stabiele en robuuste begroting krijgt, want zonder dat komt de kwaliteit van rechtspraak onder druk te staan – zoals ook te lezen is in het rapport.”
De Raad van State is bezig me een eigen reflectietraject.
