Het Nederlandse rechtssysteem lijkt misschien niet erg geschikt voor strategisch procederende belangenorganisaties. Maar uitspraken als SyRI en Urgenda laten zien dat wanneer een belangenorganisatie aan alle voorwaarden voldoet er veel mogelijk is bij de rechter.
Dat schrijven Caelesta Braun, universitair hoofddocent aan het Instituut Bestuurskunde, en Rowie Stolk, promovenda aan de Afdeling Staats- en Bestuursrecht van Universiteit Leiden in hun artikel Het fenomeen strategisch procederende belangenorganisaties in drie vragen, dat grotendeels is gebaseerd op hun onderzoek We see you in court. On the prevalence and implications of public interest litigation.
Beperkte mogelijkheden
Het Nederlandse rechtssysteem lijkt volgens Braun en Stolk om meerdere redenen misschien niet geschikt voor belangenorganisaties om een juridische procedure strategisch in te zetten, om zo sociale, politieke of juridische veranderingen te realiseren. Bestuursrechtelijke procedures zijn alleen mogelijk tegen individuele uitvoeringsbesluiten, zoals een vergunning, bestuurlijke boete of subsidie. En direct procederen tegen algemene regels en beleid kan niet, terwijl individuele belangen waarvoor een belangenorganisatie opkomt hierdoor juist wel kunnen worden geraakt.
Niet-ontvankelijk
Maar dit betekent niet dat belangenorganisaties nooit toegang hebben tot de bestuursrechter. Stichtingen en verenigingen kunnen wel een rechtszaak beginnen tegen zulke individuele beslissingen, wanneer deze rechtstreeks het door hen behartigde collectieve of algemene belang raken, wat bijvoorbeeld vaak het geval is bij milieuzaken. Op het gebied van sociale zekerheid en immigratie raken individuele besluiten meestal alleen de geadresseerde, waardoor belangenorganisaties vaak niet-ontvankelijk zijn.
Recente ontwikkelingen laten tegelijkertijd zien dat wanneer een belangenorganisatie wél aan alle eisen voldoet er bij de rechter successen kunnen worden geboekt. Ook lijken Europese regels en verdragen steeds meer een goede basis voor een rechtszaak tegen de overheid op nationale bodem, aldus de auteurs.
Systematisch ingezet
Uit onderzoek van Braun en Stolk onder Nederlandse belangenorganisaties blijkt dat ongeveer 20 procent van de respondenten (76 van de 359 organisaties) in de afgelopen drie jaar een rechtszaak heeft aangespannen. Van deze 76 organisaties zei 60 procent dit als onderdeel van een grotere coalitie te hebben gedaan.
Braun en Stolk concluderen dat strategisch procederen nog geen sterk ontwikkeld beïnvloedingsinstrument is dat vaak wordt ingezet, maar zich wel steeds meer ontwikkelt tot een systematisch politiek-strategisch fenomeen.
Trias politica
Dit fenomeen wordt met gemengde gevoelens bekeken, stellen ze. “Daarbij spelen zowel de verhoudingen binnen de trias politica als het vraagstuk van belangenvertegenwoordiging een belangrijke rol. Waar de een pleit voor het politieke primaat binnen de trias politica, zien anderen ook een taak voor de rechter weggelegd om de overheid aan het recht te houden en op die manier effectieve rechtsbescherming te bieden voor groepen in de samenleving.”
Volgens Braun en Stolk wordt het tijd eens goed te kijken naar het type belang dat bij de rechter kan en moet worden behartigd.
