In mei 2021 schreef ik over Rutte’s tijdperk. In deze blog ga ik daar gedeeltelijk op door. Ik kaart het momentum van Mark Rutte’s VVD aan – het ‘tijdperk Rutte’ – en ik probeer de ware oorzaak van de ‘verziekte bestuurscultuur’ te schetsen. Namelijk uitholling van artikel 67 lid 3 Grondwet op grond waarvan Kamerleden zonder last dienen te stemmen. Hoe zal het tijdperk Rutte eruitzien? Kunnen toch nog nieuwe (oude) wegen ingeslagen worden?
Recapitulerend
Mijn vorige blog kwam er kort op neer dat Rutte’s VVD, bij de vorige Tweede Kamer verkiezingen, te populair is gebleken (34 zetels), om er zonder een regering te formeren. Samen met het feit dat 90% van de VVD-kiezers op Rutte gestemd heeft, betekent het laatste dat Rutte de premiers rol zal blijven vervullen. Het voorgaande ondanks de toeslagenaffaire en de kwestie Omtzigt. Ik heb dat toen uitgelegd door te stellen dat Rutte een zeer goede staatsman is. Rutte kan op belangrijke momenten het vertrouwen in hem enorm opwekken.
Bühne
Het bovenstaande is geen endorsement van Rutte of zijn manier van politiek bedrijven. Ik probeer een nuchtere analyse te geven van de verkiezingsuitslag en de implicaties voor de formatie. Het voorgaande staat in schril contrast met de hysterie wat de (in)formatie tot nu toe heeft gekenmerkt. Maandenlang weigerden partijen met de VVD onder Rutte samen te werken. Er moest een nieuwe ‘bestuurscultuur’ komen, en daar paste Rutte niet in. Op de daadwerkelijke verkiezingsuitslag werd geen acht geslagen. Ondertussen zijn de meeste partijen bijgedraaid, en ‘mag’ Rutte de VVD weer leiden en premier worden. Dit toont aan hoe in de huidige, mediagedreven politiek, emoties en oppervlakkigheid te veel domineren. Er wordt te veel voor de Bühne gedaan.
Stemmen mét last
(De oude) Rutte wordt met de heersende ‘bestuurscultuur’ vereenzelvigd. Dit nu, terwijl de kern van het ‘probleem’ ten eerste een dichtgetimmerd regeerakkoord is. En ten tweede een politieke traditie waar lijsttrekkers meestal ministers worden. Het gevolg is dat Kamerleden in diens politieke partijen hiërarchisch onder ‘hun’ ministers staan. Resultaat is dat het stemmen zonder last ex artikel 67 lid 3 Grondwet tot een dode letter is verworden. Dit is wat de toeslagenaffaire en de kwestie Omtzigt laten zien. Niet dat Rutte eigenhandig een foute ‘bestuurscultuur’ heeft gecreëerd, maar dat we een Trias Politica hebben waarbij de wetgevende macht geacht wordt te stemmen mét last. We hebben in feite een Dua Politica, bestaande uit de uitvoerende en rechtsprekende macht. Oftewel een bestuurlijk monisme waarbij de uitvoerende macht de wetgevende macht bijna totaal geüsurpeerd heeft. Tegen voornoemde ‘supermacht’ kan de rechtsprekende macht niet opboksen. De rechtmatigheidstoets van de rechter is (als het goed is), zoals we weten, dunnetjes.
Representatieve democratie
Een kennis van mij, Guus Belder, heeft een stuk voor het Montesqieu Instituut gepubliceerd waarin helder wordt uitgelegd hoe tussentijdse verkiezingen na een gefaalde formatie geïnitieerd moeten worden. Maar zover zal het, volgens mij, niet komen. Nota bene een vertegenwoordiger van de politieke oude garde, zwaargewicht Johan Remkes, heeft het als informateur voor elkaar gekregen dat de ‘oude’ coalitiepartijen weer aan tafel zitten. Remkes staat onder andere bekend om zijn voorzitterschap van de staatscommissie parlementair stelsel, waaruit veel vernieuwende ideeën zijn gekomen. Eén van die ideeën is het serieus nemen van minderheidskabinetten.
Met een minderheidskabinet, dat met wisselende meerderheden steun voor hun wetgeving moet krijgen, is in ieder geval één aspect van de uitholling van artikel 67 lid 3 Grondwet aangepakt: de last vanuit het regeerakkoord. Het feit dat er dan wellicht weinig nieuwe wetgeving tot stand komt, weegt niet op tegen de nieuwe ruimte die gecreëerd wordt voor een ware ideeënstrijd in de Staten-Generaal. Een ideeënstrijd waar de representatieve democratie weer naar behoren kan functioneren en betere wetgeving kan produceren.
Onze volksvertegenwoordigers zullen collectief meer in staat zijn om het algemeen belang te dienen, en niet slechts het (deel)belang van hun partij en diens achterban. Geen spiegelvertegenwoordiging/directe democratie, maar kwalitatieve representatieve democratie zoals verankerd in artikel 67 lid 3 Grondwet, moet het kloppend hart zijn van ons staatsbestel.
Zoals Edmond Burke (1729- 1797) dat formuleerde in zijn ‘Speech to the Electors at Bristol’: “Your Representative owes you, not his industry only, but his judgment; and he betrays, instead of serving you, if he sacrifices [his judgment] to your opinion.”
Hoe verder
Zal het tijdperk Rutte eindigen met een versoepeling van voornoemde bestuurlijk monisme? Als Remkes en mede informateur Wouter Koolmees de mogelijkheid van een minderheidscoalitie blijven onderzoeken is er nog een kans. Wat er in ieder geval niet weer moet gebeuren is dat er vage compromissen gesloten worden tussen ideologisch ver uit elkaar liggende partijen. Dat noopt automatisch tot een uitholling van artikel 67 lid 3 Grondwet, en daarmee onze Trias. Als er toch een regeerakkoord gaat komen, laat dit dan maximaal een regeerakkoord op hoofdlijnen zijn. Waarbij ten minste, zoals Remkes eerder liet doorschemeren, medisch ethische kwesties, ‘vrije’ onderwerpen blijven. Wat heeft CU anders weer te zoeken in een goddeloze kabinet Rutte (IV)?
Indien de oude coalitiepartijen het weer eens worden over de inhoud en daarbij toch een alomvattend regeerakkoord gaan uittypen, waarbij ze voor de Bühne rekening gaan houden met een ‘nieuwe bestuurscultuur’, zal dat niet genoeg zijn om de gewenste omslag in de politieke cultuur te bewerkstelligen. In plaats van achterbakse karakteraanvallen uitvoeren op Remkes (wat trouwens totaal niet verbeterend werkt op de politieke cultuur), zou D66 zich moeten verdiepen in de eindconclusies van voornoemde staatscommissie-Remkes. En dan vooral dat deel betreffende minderheidskabinetten. Het zou fraai zijn als Rutte I terugkeert, maar dan beter. Nu is de kans.
