Onder de titel ‘Hoop, lef en trots’ doen de beoogde regeringspartijen hun plannen voor de komende vier jaar uit de doeken. Bijna drie van de 25 A4’tjes van het akkoord gaan over ‘Goed bestuur en een sterke rechtsstaat’. Om te voorkomen dat er opnieuw situaties als ‘Toeslagen’ en ‘Groningen’ ontstaan, komen de partijen met een agenda voor vernieuwing van de democratie, de rechtsstaat, het bestuur en de controle daarop. “Doel is het versterken van het belang van de Grondwet en van grondrechten, van ‘checks and balances’ in ons democratisch bestel, van rechtsstatelijke instituties en rechtsbeginselen.”
Afschaffing toetsingsverbod
Om dat te bereiken wordt in het akkoord een hele rij maatregelen opgesomd. We lichten er een aantal opvallende uit.
Het komende kabinet wil een voorstel doen tot afschaffing van het toetsingsverbod in artikel 120 Grondwet, iets waar al jaren stemmen voor opgaan. Ook kabinet-Rutte IV was hier al mee bezig – in een artikel op Mr. Online besprak een aantal juristen anderhalf jaar geleden de plannen.
De formerende partijen vinden dat er voor deze toetsing een constitutioneel hof moet komen.
Overigens geldt voor zowel afschaffing van het toetsingsverbod als voor oprichting van een constitutioneel hof dat er jaren overheen zullen gaan voor het zover is: grondwetswijzigingen moeten in twee lezingen door het parlement worden behandeld.
Splitsing Raad van State
De formerende partijen willen dat de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State wordt verzelfstandigd. “U weet wel”, zei NSC-voorman Pieter Omtzigt tijdens de perspresentatie van het akkoord, “dat adviesorgaan dat ook een rechtbank is, sinds de zestiende eeuw.”
Op de dubbelfunctie van het Hoge College van Staat aan de Haagse Kneuterdijk bestaat al jarenlang kritiek. In het redactioneel van het laatste nummer van Mr. werd ook weer voor splitsing van de adviserende en rechtsprekende tak gepleit.
Representativiteit klimaatclubs
Er wordt onderzocht of en hoe nadere vereisten gesteld kunnen worden aan de representativiteit van belangenorganisaties met een ideëel doel op grond van artikel 3:305a Burgerlijk Wetboek. (SGP’er Stoffer zwengelde afgelopen jaar de discussie aan naar aanleiding van klimaatclubs die rechtszaken aanspanden tegen de Staat over klimaat- en stikstofbeleid).
Vergisrecht
Er komt een recht op vergissen, zodat een enkele fout een burger niet langer “diep in de problemen kan duwen”. In 2021 nam de Tweede Kamer al een motie van Omtzigt op dit gebied aan. Tot uitvoering hiervan kwam het echt niet, waarna afgelopen februari de Tilburgse docent bestuursrecht Rens Koenraad met een initiatiefwetsvoorstel kwam.
Verder wordt de bescherming van klokkenluiders versterkt, er komt een wetenschappelijke standaard voor het gebruik van modellen en algoritmes en de Wet open overheid wordt geëvalueerd.
Veiligheid bedreigd
Onder het kopje Nationale veiligheid (drieënhalve pagina A4 in het akkoord) staan eveneens plannen op juridisch gebied. Volgens de formerende partijen wordt “onze democratische rechtsstaat bedreigd door islamitisch terrorisme en direct ondermijnd door de georganiseerde misdaad.” Verder staat onze veiligheid onder druk door mensenhandel, bedreigingen, terrorisme, cybercriminaliteit, personen met verward gedrag, maatschappelijke polarisatie en onvrede. Om de nationale veiligheid te beschermen is “scherp optreden” vereist tegen allen die vrijheid en veiligheid bedreigen; het komende kabinet noemt een hele lijst prioriteiten.
Georganiseerde criminaliteit
De eerste is het versterken van de aanpak van de georganiseerde criminaliteit. In dit kader wordt meer ingezet op confiscatie van vermogen. De anti-witwasaanpak wordt geïntensiveerd, de ‘patseraanpak’ wordt toegevoegd aan het preventiebeleid en de kroongetuigeregeling wordt uitgebreid. Ook wordt de mogelijkheid voor werken onder nummer in plaats van naam voor politie, officieren van justitie en rechters-commissarissen uitgebreid. (Onlangs bleek dat officieren van justitie sinds de moord op advocaat Derk Wiersum om hun anonimiteit te waarborgen al in 54 zaken onder nummer werken).
Jeugdstrafrecht
De formerende partijen staan een strenger beleid voor. Zo willen ze het jeugdstrafrecht voor 14- tot en met 16-jarigen aancherpen, onder andere door het verhogen van maximale straffen. Wanneer bij ernstige misdrijven het adolescentenstrafrecht bij meerderjarigen wordt toegepast, moet dat uitgebreider worden gemotiveerd. Ook komen er meer mogelijkheden om ouders verantwoordelijk te houden voor schade die kinderen aanrichten.
Strengere straffen
Het aantal misdrijven dat verjaart wordt verminderd en bij fysiek geweld tegen hulpverleners wordt een taakstrafverbod ingevoerd. De uitvoering van opgelegde straffen verjaart wettelijk niet. De straffen voor zware misdrijven, waaronder terroristische misdrijven en ernstige gewelds- en zedendelicten worden verzwaard. De maximale strafmaat voor openlijke geweldpleging gaat met een derde omhoog. De maximumstraffen voor cybercriminaliteit worden verhoogd.
De inzet van de strafbeschikking door het Openbaar Ministerie wordt onderzocht.
Slachtoffers krijgen een zwaarwegende stem in gratieprocedures en er wordt ingezet op voldoende, passende voorzieningen voor hen, waaronder herstelrecht.
Rechtspleging
Het behandelen van geschillen, conflicten en veelvoorkomende criminaliteit via wijkrechtspraak wordt gestimuleerd. En de rechtspleging moet sneller en effectiever worden “door regie op de digitalisering door de Raad voor de rechtspraak”. Er komen meer prestatieafspraken in de strafrechtketen.
Om de capaciteit in de strafrechtketen op orde te brengen worden structureel middelen gereserveerd. Daarbij is de financiering minder gebaseerd op output en producten, en meer gericht op het effectief samenwerken en presteren.
Asiel
Het zal niet verbazen: onder het kopje ‘Grip op asiel en migratie’ worden tal van maatregelen aangekondigd die moeten leiden tot “het strengste toelatingsregime voor asiel en het omvangrijkste pakket voor grip op migratie ooit”. Het hele asiel- en migratiestelsel moet daartoe op de schop. Beperking van rechtsbijstand is onderdeel van de plannen: “De rechtsbijstand bij asielaanvragen wordt zo veel mogelijk beperkt en bij herhaalde asielaanvragen maximaal versoberd.” Voortaan mag er in asielzaken nog maar in één instantie worden geprocedeerd, bij één rechter die voor het hele land uitspraken moet doen.
Realistisch?
De plannen op juridisch gebied die het komende kabinet aankondigt klinken ambitieus. Hoe realistisch de uitvoering ervan is valt te bezien. Of de plannen op asiel- en migratiegebied binnen de Europese rechtsorde passen is onduidelijk. En voor veel van de aangekondigde veranderingen is veel menskracht nodig, terwijl handhaving, opsporing en rechtspraak de laatste jaren toch al overbelast zijn en kampen met een tekort aan personeel.
