Nu bijna acht jaar geleden kreeg ik van mijn rechtbank een handdoek als eindejaarsgeschenk. In de handdoek ingeweven de tekst ‘Rechtbank Amsterdam’. Ik heb mij daar toen in dit blog vrolijk over gemaakt. Nu ik met pensioen ben lijkt het soms of die handdoek nog mijn enige band met de rechtspraak is. Daarom nam ik hem stoer mee naar mijn wekelijkse yogales, iets dat ik, toen ik nog rechter was, echt nooit gedaan zou hebben. Tot ik het vorige week ineens niet meer nodig vond. De handdoek bleef thuis, en ik ging lekker anoniem naar yoga.
Dat wil niet zeggen dat ik nu helemaal niets meer met de rechtspraak heb. Er gebeuren – ook voor de buitenstaander waarneembare – interessante dingen. Herman Tjeenk Willink schrijft in het Nederlands Juristenblad dat er geen discussie is gevoerd over de rol van de rechter. Ik zie die discussie wel degelijk. Kijk maar mee.
Lang was de heersende opinie dat de gang naar de rechter een ultimum remedium is. De rechter was er als niets anders meer hielp. Tegelijkertijd weten we al een hele tijd dat een uitspraak van de rechter in ongeveer de helft van de gevallen het onderliggende probleem niet oplost. Allerlei conflictoplossing werd belegd bij alternatieve geschillenbeslechting zoals mediation. Dat bleek bij problemen in langdurige relaties, zoals echtscheidingen, burenkwesties en arbeidsproblemen effectief. Tegelijkertijd daalde ook het aantal zaken dat bij de rechtspraak terechtkwam. De geleerden zijn het niet eens over de oorzaak, maar de verhoging van het griffierecht heeft vast niet geholpen. Het risico bestaat dat de rechtspraak door deze ontwikkelingen gemarginaliseerd raakt.
Het nieuwste nummer van Justitiële Verkenningen bespreekt een aantal van deze ontwikkelingen. Mr-online besprak het artikel van Marijke Malsch. Ruth de Bock sprak erover in haar inaugurele oratie bij de UvA. In een samenleving die van diversiteit aan elkaar hangt is een instantie die de bijbehorende spanning kan helpen verminderen bitter nodig. Rechtspraak is meer dan alleen recht doen in individuele gevallen. Rechtspraak heeft ook een ‘schaduwfunctie’: een uitspraak in de zaak van één persoon of partij kan richting geven aan het gedrag van anderen.
Deze zoektocht naar maatschappelijk relevante rechtspraak is een interessante ontwikkeling. Op rechtspraak.nl zijn tien initiatieven te vinden die experimenteren met wat je maatschappelijk relevante rechtspraak zou kunnen noemen. Er is bij de rechtbank Noord Nederland een experiment met de spreekuurrechter gedaan, en met succes. Twee andere gerechten gaan er nu mee verder. In Amsterdam gaan in de gemeenteraad stemmen op om een spreekuurrechter.
In de praktijk blijkt het vaak moeilijk om veelbelovende initiatieven en experimenten op te schalen. Je kunt je voorstellen dat gerechten die uit alle macht bezig zijn hun bestaande zaken goed af te handelen niet staan te springen om nieuwe dingen te gaan doen waar ze de bijbehorende werklast niet goed van kunnen overzien. Opschalen vergt doorzettingsvermogen, en bestuurlijke kennis en vaardigheid die niet aan komen waaien.
En dan nog iets: maatschappelijk relevante rechtspraak vereist in deze tijd digitale toegang. Digitaal communiceren is normaal geworden. Bij elk initiatief moet dus vanaf het allereerste begin digitale toegang vooropstaan, anders kan het nooit maatschappelijk relevant zijn.
