Je bent er 100% zeker van dat je baas een bepaalde uitspraak heeft gedaan, maar hij/zij blijft het met een stalen gezicht ontkennen. Een wederpartij die jou totaal weet te ontregelen door glashard te liegen over bepaalde feiten. Je gaat daardoor twijfelen aan jezelf. Op de juridische werkvloer komt dit met een zekere regelmaat voor. Daarom een bijdrage over een relatief onbekend fenomeen dat in de praktijk veel schade aanricht: gaslighting. Als je begrijpt hoe gaslighting werkt, word je er minder snel slachtoffer van.
Casus
Een interne klant vraagt jou als legal counsel om een inschatting te geven van de juridische risico’s van een bepaald bouwproject en je zet dat keurig voor hem uiteen in een uitgebreide mail, die je voor de zekerheid nog even aan je baas laat lezen. Hij heeft een duidelijke mening: jij ziet te veel beren op de weg en daar houdt de business niet van. Hij geeft je de instructie om een bepaalde alinea weg te halen uit je mail. Je probeert hem ervan te overtuigen dat de aansprakelijkheidsrisico’s op deze manier niet voldoende zijn afgedekt, maar hij blijft bij zijn standpunt en dus verwijder je de gewraakte alinea. Een half jaar later dreigt je werkgever aansprakelijk te worden gesteld. Je wordt intern ter verantwoording geroepen door diezelfde baas. Als je verwijst naar de discussie die jullie hier destijds over hebben gevoerd, geeft hij niet thuis. Sterker nog, hij ontkent de zaak überhaupt met jou besproken te hebben, laat staan dat hij jou zou hebben opgedragen om iets te verwijderen uit die gewraakte mail. “Dat heb ik nooit gezegd, dit verzin je”, zegt hij. Je gaat aan jezelf twijfelen en denkt: “Ben ik nou gek?” Gelukkig loopt het met een sisser af en lijdt je werkgever geen schade, maar jij houdt hier wel een naar gevoel aan over.
Wat is gaslighting?
Gaslighting is een vorm van emotionele manipulatie waarbij de pleger, ook wel ‘gaslighter’ genoemd er, al dan niet bewust, op uit is om zijn of haar slachtoffer, ook wel ‘gaslightee’ genoemd, mentaal te breken. De term ‘gaslighting’ komt uit de film Gaslight uit 1944, waarin een man zijn vrouw ervan probeert te overtuigen dat ze gek aan het worden is. Hij doet dat onder meer door een gaslight in huis op willekeurige momenten te dimmen. De man houdt vol dat hij niets vreemd merkt aan het licht, waardoor de vrouw aan haar eigen waarneming gaat twijfelen.
De gaslighter manipuleert je door je mentaal te ontregelen. Je gaat twijfelen aan je eigen gezonde verstand doordat de gaslighter feiten of gebeurtenissen glashard ontkent, het tegendeel beweert van eerder door hem of haar gedane uitspraken of gesprekken verdraait. Naarmate je meer gaat twijfelen aan jezelf, word je steeds onzekerder.
Gaslighting komt veel voor, zowel in privérelaties als in werkverhoudingen. Gaslighters presenteren zich vaak als normale, zelfs charmante mensen en dat verklaart waarom het zolang kan duren voordat je door hebt dat je hier slachtoffer van bent. Juist de subtiliteit, het verborgen patroon, maakt dat je slachtoffer kunt worden van gaslighting. Vaak gaat het ook om ogenschijnlijk kleine dingen, die je als een sluipmoordenaar langzaam slopen.
Bij gaslighting is in veel gevallen sprake van aangeleerd gedrag. Als je bijvoorbeeld al jong op deze manier behandeld bent, kun je dit gedrag onbewust zelf ook gaan ontwikkelen. Wordt dat gedrag beloond – de gaslighter voelt zich er sterker en zekerder door – dan kan het een vast patroon worden. Onder de gaslighters komt (verborgen) narcisme veel voor.
De gaslight- tango
Voor gaslighting zijn altijd twee mensen nodig. De gaslighter voelt zich sterker en beter als hij of zij macht heeft over een ander. Die macht vergroot hij/zij door deze persoon onzeker te maken. De gaslightee wil op zijn of haar beurt heel graag de relatie behouden en heeft daar veel voor over. “Ik zal het wel verkeerd begrepen hebben”, denkt hij of zij. Als dat mechanisme stelselmatig plaatsvindt, gaat de gaslightee steeds meer aan zichzelf twijfelen en zo ontstaat gaandeweg een toenemende afhankelijkheid van de gaslighter, die op deze manier juist zijn of haar zelfvertrouwen voedt. Dit noemt men ook wel de gaslight- tango.
Hoe herken je of je er gevoelig voor bent om slachtoffer te worden van gaslighting?
- Je denkt vaak: “Ben ik nou gek?” of: “Het zal wel aan mij liggen.”
- Je twijfelt regelmatig aan jezelf en hebt het gevoel dat je niet goed genoeg bent.
- Je bent je constant aan het bewijzen.
- Je verontschuldigt je voortdurend, ook wanneer daar niet echt een reden voor is.
- Je voelt dat er iets niet klopt in de communicatie met de gaslighter, maar kan er moeilijk de vinger opleggen.
- Communicatie met de gaslighter levert een gevoel van machteloosheid en stress op.
Iedereen kan in principe slachtoffer worden van gaslighting op de werkvloer, maar juist succesvolle professionals schijnen er gevoelig voor te zijn. Een mogelijke verklaring daarvoor is dat mensen, die vatbaar zijn voor gaslighting, in veel gevallen onzeker zijn over zichzelf. In hun verlangen naar goedkeuring worden ze pleasers en harde werkers, die bovenmatig presteren.
Gaslighttactieken op de werkvloer
Gaslighting is een gevaarlijk fenomeen, omdat het tot gevolg kan hebben dat je onzeker wordt over jezelf, je kennis en kunde. Zeker voor jonge professionals kan dat een bepalende factor worden in hun loopbaan. En – om het verhaal nog complexer te maken – je wordt door gaslighting steeds meer afhankelijk van de gaslighter, meestal je baas, een collega of een klant. Langzaam maar zeker lever je je zelfvertrouwen verder in en krijgt de ander de macht over jou. Dat wil niemand. Het is daarom belangrijk in een vroeg stadium te herkennen hoe je gemanipuleerd wordt. In alle gevallen dient gaslighting ervoor om jou ‘klein te houden’ en/of jouw zelfvertrouwen stukje bij beetje af te breken. Welke manipulatietactieken worden, bewust of onbewust, ingezet door de gaslighter?
1. Omkeren
Gaslighters hebben er een handje van om alles om te draaien. Daardoor ga jij twijfelen aan je eigen waarheid. “Weet je dat wel zeker?” “Herinner je je dat wel goed?” Of een andere vorm: een (interne) klant zou jou een schriftelijke bevestiging van een afspraak sturen, maar doet dat niet en zegt vervolgens tegen jou: “Jij wil ook alles op papier hè.” Of een collega die steeds te laat op vergaderingen komt en als je daar iets van zegt, antwoordt met: “Jij hebt een probleem met te laat komen, dat zegt iets over jou.”
2. Ontkennen
“Dat heb ik nooit gezegd”, “dit verzin je.” Je weet 100% zeker dat je hem of haar dat wél hebt horen zeggen, maar hij/zij blijft het met een stalen gezicht ontkennen. Het gevolg: jij gaat aan jezelf twijfelen. De geschetste casus aan het begin van deze bijdrage is daar een voorbeeld van.
3. Projectie
Wordt jou regelmatig in de schoot geworpen dat je liegt of werk laat liggen, terwijl dat niet zo is? Wie zelf van liegen (of leugentjes-om-bestwil) een gewoonte maakt, verdenkt een ander er ook sneller van.
4. Herhaling
Als je een leugen maar vaak genoeg herhaalt, wordt-ie vanzelf waar, lijkt de gaslighter te denken. En omdat jij er niet vanuit gaat dat je collega, baas, klant of wederpartij een leugenaar is, ga je eerder aan jezelf twijfelen dan aan hem of haar.
5. Inspelen op je gevoelige punten
Een gemene tactiek van de gaslighter is het inspelen op je gevoelige punten. Hij of zij kan je bijvoorbeeld vertellen dat je geen grote verantwoordelijkheid aankan of moeite hebt met de combinatie van werk en ouderschap. Daarmee word je in je identiteit als professional en ook als ouder geraakt.
6. Doseren
Als je baas de ene keer zegt dat je het zo geweldig doet, is de kans groot dat je die duizend kleine steekjes-onder-water makkelijker accepteert. Een gaslighter kan je in een vergadering onderuit halen, terwijl hij of zij je de volgende dag de hemel in prijst. Die subtiele afwijzing is wat het gaslighting maakt.
7. Dit zeggen, dat doen
In het openbaar verkondigt de gaslighter dat jullie het werk op de sectie eerlijk verdeeld hebben, terwijl jij toch echt zeker weet – of denkt te weten – dat het merendeel op jou neerkomt. Dit is een veel voorkomende vorm van gaslighting op de juridische werkvloer.
8. Collega’s tegen elkaar opzetten
Gaslighters zijn voortdurend op zoek naar draagvlak. De gaslighter zegt bijvoorbeeld: “Mark vindt ook dat jij die zaak niet goed aanpakt.” Jij weet dan niet meer wie je moet vertrouwen en wordt onzeker. Daardoor krijgt de gaslighter nog meer macht over jou.
Hoe kun je jezelf beschermen tegen gaslighting?
Als je gaslighting eenmaal herkent, kun je jezelf trainen in een andere manier van reageren. Het beste dat je volgens psychoanalytica Robin Stern auteur van ‘The Gaslight Effect’ kan doen is accepteren dat je van de gaslighter nooit de bevestiging zal krijgen die je graag wilt, wat je ook doet. Het kan ook helpen om iemands mening gewoon te laten voor wat het is en niet in discussie te gaan, ook al heb jij gelijk. Je bespaart veel energie door te zeggen “Dat is jouw mening; ik vind wat anders.”
Als de gaslighter pertinente onwaarheden verkondigt, ga dan niet aan jezelf twijfelen, maar zet juist anderen in om jouw beweringen te bevestigen. En je hebt altijd het recht om gewoon te stoppen met een gesprek dat onprettig voelt. De beste tip: steek je energie in andere zaken. Gaslighters kunnen je leegzuigen en die energie kun je beter steken in de zaken die jij écht belangrijk vindt in het leven. Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan, zeker als het je baas betreft. Als je er echt ongelukkig van wordt, rest je niets anders dan van baan of team te switchen om van gaslighting af te komen. Geen enkele baan is het immers waard om ongelukkig van te worden.
Ergo: gaslighting is een mindfuck. Als je weet hoe de truc in elkaar steekt, dan trap je er minder snel in.
Literatuur
Dr. Robin Stern, The Gaslight Effect, 9780767924467.
