Als gevolg van de Toeslagenaffaire klinkt inmiddels de roep om toepassing van de ‘menselijke maat’ in het belastingrecht. Ik zou bij de ‘wetgevende maat’ willen beginnen. De uitzonderlijke en stelselmatige schending van de rechten van burgers heeft geleid tot het aftreden van het voltallige kabinet alsook het besef dat een andere kijk op de wijze waarop met de rechten van belastingbetalers wordt omgesprongen noodzakelijk is. Zonder mee te surfen op de golf van maatschappelijke verontwaardiging – het past niet om alle mogelijke misstanden in het (belasting)recht te koppelen aan deze vorm van Ongekend onrecht – constateer ik dat het lerend vermogen van de belastingwetgever zeer beperkt is.
Of misschien moet ik het omdraaien: de wetgever zal moeten werken aan zijn aflerend vermogen. De wijze waarop belastingwetten – inmiddels al decennialang – inhoudelijk worden vormgegeven staat te ver af van de werkelijkheid. Ficties en forfaits, drempels en franchises alsmede vage en open normen zijn tot wetgevende kunst verheven. Tegenbewijsregelingen, bedoeld voor individuele gevallen, worden als complicerend weggewuifd (jargon: ‘die komen in strijd met de beoogde eenvoud’). Fiscale basisbeginselen en principes worden moeiteloos losgelaten, waardoor houvast voor belastingplichtigen – maar ook voor de belastingrechter – in twijfelgevallen ontbreekt.
De belangrijkste oorzaken voor kwalitatief ondermaatse wetgeving laten zich gemakkelijk opsommen:
- echte visie op het belastingstelsel ontbreekt: verder dan een roep om ‘echte visie’ (vaak ‘vereenvoudiging’) komt het niet.
- rechtsbeginselen en rechtsbescherming zijn niet sexy. Het verwezenlijken van de kernwaarden van het belastingrecht is electoraal niet lonend als voor een draaiende camera naar een reactie op een incident wordt gevraagd.
- belastingontwijking moet worden bestreden: de wettelijke bepaling is onduidelijk, waardoor de invulling afhankelijk is van de heersende tijdgeest ten tijde van het uitvoeren van die wet.
- uitvoeringskosten moeten omlaag: het breed gedragen idee is om ‘met zo min mogelijk middelen, zo veel mogelijk middelen’ binnen te halen. Structureel geld voor maatgerichte afhandeling van complexe zaken is de Belastingdienst veel te weinig gegund.
- tijd voor echte (her)bezinning is er nauwelijks: het wetgevingsproces komt uiteindelijk vaak gehaast tot stand of de parlementaire schuttersputjes zijn allang betrokken nog voordat een wetsvoorstel daadwerkelijk wordt ingediend.
Ik moest denken aan deze opsomming toen ik de in Nota naar aanleiding van het verslag las bij de voorgestelde Wet excessief lenen bij de eigen vennootschap, precies één dag na publicatie van het rapport Ongekend onrecht. Het wetvoorstel treft dga’s met een lening van ten minste 500.000 euro bij de eigen bv. Hoewel deze doelgroep hoogstwaarschijnlijk weinig overlap vertoont met die van de Toeslagenaffaire, hebben zij met elkaar gemeen dat de wetgevende maat volkomen zoek is. Waar een simpele bewijsregeling zou hebben volstaan, is het de wetgever gelukt een wetsvoorstel te produceren dat een tweede vragenronde nodig heeft om de resterende 68 (!) vragen beantwoord te krijgen.
Het wetsvoorstel is – qua inhoud en proces – exemplarisch voor hoe het niet moet. Het afleren van oude gewoontes is niet eenvoudig, maar de wetgevende maat moet omhoog. Zonder wetgevende maat, geen menselijke maat, maar alleen excessieve wetgeving.
