Bij strafrechtadvocatuur denkt menigeen niet direct aan een boek over nepnieuws. Hoe is dit project zo op uw pad gekomen?
“Dat heeft op zich niet zoveel met de strafrechtadvocatuur te maken. Het idee voor dit boek is ontstaan op 6 januari 2021 tijdens de bestorming van het Capitool in de VS. Dat was op basis van fake news.
Diezelfde dag had ik gelezen over de herkomst van de verwensing ‘Fuck You!’. Die zou afkomstig zijn van de Engelse zware boogschutters bij de slag bij Agincourt. Wanneer die gevangengenomen werden, sneden de Fransen hun middelvinger af zodat ze hun taxushouten boog niet meer konden aanspannen, want dat moest met wijs- en middelvinger. Ontsnapte Engelsen staken daarom hun middelvinger omhoog naar de Fransen en riepen ‘I pluck yew’ (ik trek mijn taxus aan). Later verbasterde dat naar fuck you. Dat vond ik een mooi verhaal, maar er is weinig van waar.
Nadenkend over dat oude voorbeeld en het nieuwe voorbeeld van fake news kwam ik tot de conclusie: ‘nepnieuws is niet(s) nieuws’. Dat is de oorsprong van het boek, dat in eerste instantie vooral een vergelijking tussen oud en nieuw nepnieuws zou worden. Het heeft daarna wel een andere vorm gekregen.”
Nepnieuws wordt door velen gezien als een grote bedreiging voor onze democratische rechtsstaat. In hoeverre bent u het daarmee eens?
“Er is zeker nepnieuws dat een bedreiging kan vormen voor de rechtsstaat. Als je ziet dat onze vorige regering is gevallen over nepnieuws dan zegt dat denk ik wel genoeg. Ook worden er strafbare feiten gepleegd op basis van nepnieuws. Er lopen in Florida kennelijk gewapende milities rond die het gemunt hebben op medewerkers van hulporganisatie FEMA, op basis van door Trump verspreide onware berichten. In Engeland worden moslims aangevallen op basis van fake news dat een immigrant een drietal meisjes zou hebben neergestoken. In Nederland werd ten tijde van een gijzeling in een café in Ede het nepnieuws verspreid dat de gijzelnemer een Eritreeër zou zijn. Dat heeft gelukkig niet geleid tot taferelen als in Engeland of de VS, maar dat had wel gekund. En er zijn legio andere voorbeelden.
Ten slotte lees en hoor ik ook steeds vaker over de zogenoemde ‘autonomen’ of ‘soevereinen’ die vaak op basis van nepnieuws hun deelname aan de rechtsstaat ‘opzeggen’ en die steeds radicaler lijken te worden.”
Als het over nepnieuws en desinformatie gaat, valt vaak de vervolgvraag: maar wie bepaalt dan wat de waarheid is? Hoe reageert u met de kennis die u nu hebt op zo’n vraag?
“Dat hangt ervan af waar deze vraag op doelt. Als die ziet op een soort metafysisch begrip van de waarheid, kan ik hem niet beantwoorden. Filosofen zijn daar al sinds mensenheugenis mee bezig en je kan je afvragen of de ‘waarheid op zich’ wel bestaat.
Als de vraag doelt op hoe je als nieuwsconsument nu weet wat waar is, dan is het antwoord dat je zelf bepaalt wat waar is. Maar daarbij moet je je dan wel baseren op feiten, niet op je mening of je onderbuik. Het waarheidsrelativisme dat alles terugbrengt naar ‘dat is jouw mening’, vind ik lui en gevaarlijk. Want als je daar consequent in bent, is elke leugen te rechtvaardigen. En het is nou eenmaal zo dat je bij – bijvoorbeeld – de vraag of het regent of niet gewoon naar buiten kan kijken om de feitelijke waarheid te zien.”
Wat is het meest opzienbarende of verrassende dat u tijdens het schrijven van het boek te weten bent gekomen over nepnieuws?
“Dat was helemaal aan het begin van het schrijfproces, toen we erachter kwamen dat er niet echt een goed afgebakende definitie van nepnieuws was. Die moesten we dus zelf opstellen. In deel 1 van het boek hebben we dat gedaan.
En de conclusie dat bestrijding van nepnieuws niet alleen een taak van overheden en techbedrijven is, maar vooral van de nieuwsconsument zelf. Tot die conclusie kwamen we gaandeweg het schrijfproces.”
Zonder te veel aan spoilers te doen: welk onderdeel of nepnieuws-voorbeeld uit het boek zal bij uw lezers het best blijven hangen, of de meeste reacties losmaken, verwacht u?
“Dat is een hele lastige vraag en zal per lezer verschillen, denk ik. We hebben een heel stuk geschreven over de moord op Franz-Ferdinand, die het begin van WO I is geweest. En over Operation Mincemeat in WO II. Dat zijn voorbeelden die bij ons erg zijn blijven hangen. Maar de al aangehaalde ‘nareis op nareis op nareis’ van toenmalig minister van Justitie Yesilgöz is ook een belangrijk voorbeeld. En natuurlijk de bestorming van het Capitool.
We hopen natuurlijk dat het laatste deel van het boek, dat de handvatten biedt om nepnieuws te herkennen, het meest blijft hangen. Zodat het ook niet verder wordt verspreid. Dat is uiteindelijk de voornaamste drijfveer van het boek geweest.”
Wat is niet over u bekend, dat wel interessant is?
“Dat is wel een dubbele vraag. Er is niet zoveel niet bekend denk ik, en wat niet bekend is lijkt me niet bijzonder interessant. Misschien dat ik urban art verzamel maar inmiddels te weinig muurruimte heb om alles op te hangen. En daarom wel eens iets op kantoor ophang dat niet altijd de goedkeuring van mijn kantoorgenoten kan wegdragen.”
Wat is het hoogtepunt in uw juridische carrière?
“Deze vraag suggereert dat een carrière pieken en dalen heeft. Dat is niet mijn ervaring. Natuurlijk zijn sommige zaken leuker dan andere en zijn sommige uitkomsten (veel) bevredigender dan andere. Maar dat uit zich niet zozeer in hoogte- of dieptepunten.”
Wat staat er op uw bucketlist?
“Een aantal lange reizen maken. Een concert van Led Zeppelin. En na het schrijven van een non-fictieboek misschien ook nog wel een roman.”
Met welke beroemdheid zou u nog wel een keer van gedachten willen wisselen over nepnieuws?
“We hebben voor dit boek met een aantal deskundigen gesproken en dat heeft het zeker beter gemaakt. Maar ik had er ook nog graag over gesproken met Yuval Harari. Zijn kijk op de maatschappij en waar die heen zou moeten is erg boeiend.
En als dat had gekund, met Hannah Arendt, die al streed tegen het afdoen van feitelijke gegevens als gewoon een andere mening.”
Als u het voor het zeggen had, dan…?
“Zag de wereld er heel anders uit.”
Het boek Nepnieuws. Een overlevingsgids is vanaf 22 oktober beschikbaar via Uitgeverij de Graaff.
