Thema van de conferentie was ‘Recovered Memories’; er werd gesproken over het belang van restitutie van nazi-roofkunst. Nabestaanden van beroofde families uit verschillende landen vertelden hun verhaal. Wat leverde deze invalshoek op?
“Alleen Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, het Verenigd Koninkrijk en Nederland hebben een restitutiecommissie. Bij een restitutieverzoek, zo bleek uit de respectieve bijdragen, gaat het om meer dan het terug- of afgeven van een geroofd kunstwerk. Het leidt vaak tot het in kaart brengen van een familiegeschiedenis, waarbij uiteindelijk het kunstwerk de enige tastbare herinnering vormt voor de erfgenamen van de slachtoffers van nazi-geweld.”
Wat was de bijdrage van de Nederlandse Restitutiecommissie aan de conferentie?
“Twee kleinkinderen van de Joodse antiquair Abraham Nijstad (1895-1960) hebben hun ervaringen gedeeld naar aanleiding van hun verzoek om teruggave van een aantal door de nazi’s van hun grootvader geroofde schilderijen. Zij hebben verteld hoe weinig zij eigenlijk wisten over het wel en wee van hun grootvader en zijn gezin tijdens de Tweede Wereldoorlog, omdat het voor hen na terugkeer uit het concentratiekamp te moeilijk was over de oorlogsperiode te praten. Door het onderzoek door het Expertisecentrum Restitutie Cultuurgoederen van het NIOD (ECR) is in hun geval veel wat covered was uncovered gemaakt. De kleinkinderen en overige familie zien het onderzoeksrapport als een familiedocument, waarmee recht wordt gedaan aan hun grootvader (die handelde uit lijfsbehoud voor zijn naasten) en het familieverhaal levend wordt gehouden.”
Wat doet de Restitutiecommissie eigenlijk precies?
“De Restitutiecommissie adviseert de minister over ieder verzoek tot restitutie van door de nazi’s geroofde cultuurgoederen die na afloop van WO II door de geallieerden naar Nederland zijn teruggezonden en vervolgens zijn opgenomen in de Rijkscollectie. Zij doet voor onderzoek naar de historische feiten vaak een beroep op de ECR. De verzoekers zijn bij de gehele procedure nauw betrokken. Zij kunnen zich uitlaten over het ECR-onderzoeksrapport en hebben de gelegenheid hun standpunt naar voren te brengen in een gesprek met de Restitutiecommissie. Het advies van de commissie wordt gepubliceerd, waarna de minister een beslissing neemt. Wie meer wil lezen over de werkwijze kan dat vinden in het reglement.”
Het klinkt als dankbaar werk. Voelt u dat ook zo?
“Bij restitutieverzoeken spelen rechtvaardigheid, empathie en welwillendheid een belangrijke rol. Ik ben dankbaar dat ik als een van de zeven leden van de Restitutiecommissie mijn steentje kan bijdragen aan een, zoals dat in het buitenland wordt genoemd, just and fair solution.”
Is de meeste kunst zo langzamerhand niet teruggegeven, tachtig jaar na het eindigen van de Tweede Wereldoorlog?
“Integendeel. Van de naar Nederland na WO II teruggezonden kunstwerken bevinden zich nog altijd 2 à 3.000 voorwerpen in de Rijkscollectie. Een deel daarvan is mogelijk ‘verweesd’, in die zin dat de kans dat daarover nog een restitutieverzoek wordt gedaan, vrijwel nihil is. In mijn afscheidscollege als hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam (gepubliceerd in WPNR 2025/7486) heb ik bepleit dat restitutie van door de nazi’s geroofde kunst altijd mogelijk moet blijven. Dat geldt ook voor verweesde nazi-roofkunst.”
Wie of wat is uw bron van inspiratie?
“De gedachte dat ik altijd moet proberen het goede voor een ander te doen en diens belangen in het oog te houden. Dat is overigens niet hetzelfde als die ander altijd maar zijn zin geven.”
Welke jurist verdient wat u betreft een compliment?
“Prof mr. W.C.L van der Grinten, mijn promotor, omdat hij mij leerde dat ‘gewoon’ doen al gek genoeg is en me voorhield dat een praktische oplossing vaak verkieslijker is boven een juridisch ingewikkelde.”
U bent al ruim vijftig jaar Feyenoordsupporter, en hebt ook weleens als advocaat voor de club opgetreden. Bent u tevreden over het afgelopen seizoen?
“Fan van Feyenoord ben je niet voor je plezier; elk seizoen, zo ook dit seizoen, hoop je op beter.”
Welk boek las u het laatst?
“Canvas van Emile van Veen, schrijver van het in de VS in 2011, naar ik heb begrepen, met zeer veel succes uitgegeven boek MMORPG. Canvas betreft een ingenieuze roman over een vijftal door de nazi’s geroofde schilderijen, die tijdens de oorlog worden vervalst en na de oorlog voor echt in omloop komen. De hoofdpersoon vindt in de door hem gekochte oude boerderij de originele schilderijen en doet er alles aan om de originelen zo goed als mogelijk te restitueren aan de rechtmatige eigenaren. Voor mij was het een pageturner gelijk De Camino van Anya Niewierra. Jammer genoeg is Canvas nog niet uitgegeven.”
Met welke beroemdheid zou u een gevangeniscel willen delen?
“Bob Dylan, de beste singer-songwriter die er (nog altijd) is.”
Als u het voor het zeggen had, dan…?
“Zou ik er alles voor over hebben om de in ons land bestaande ontevredenheid over van alles en nog wat weg te nemen. Hier is een rol weggelegd voor de landelijke politiek, maar daar voeren vaak – helaas – onbetrouwbaarheid en narcisme de boventoon, met als triest gevolg: stilstand.”
